?bac? kalfa?lar?n torunlar?

Toplumumuzun bir mozaik olu?turdu?unu s?yledik?e ?Ne mozai?i ulan mermer, mermer!? yan?t?n? ala ala, biz de mermer oca?? haline geldik galiba. Bir zamanlar bu topraklarda tar?m i?leri i?in kara derili k?lelerin getirildi?ini s?ylesek yad?rganacak. Nas?lsa harem a?alar?n?n soyu t?kendi. Osmanl? ?lkesinin bu eme?i ve can? kar?n toklu?una helal i??ilerinin, daha do?rusu k?lelerinin torunlar?n?n yaln?zca me?hur olanlar?n? an?ms?yoruz belki: Heykelt?ra? Kuzgun Acar, Balet Sait S?kmen, ?ark?c? Esmeray, ilk mankenlerden P?t?rc?k ve T?rk filmlerinin de?i?mez dad?/bac? kalfas? Dursune ?irin...
(Ben yaz?y? yazmaya ?abal?yorum ama akl?mda hep Muzaffer?in uyar?s?; ?Abla kurban olay?m zenci deme.? Yahu T?rk?ede zenci s?z? pek kullan?lmazd? ki. Re?at Nuri?nin ?zmir?deki eski esirlerin mahallesi Tama?al?k?a odakl? Miskinler Tekkesi?nde bile bir kez kullan?lm??t?r. Onun yerine Arap denir. ??nk? T?rk?ede Arap, kara demektir. Foto?raf?n negatifine bile ?foto?raf?n Arab?? denirdi. Arap ?rk?ndan olanlar i?inse ?Ak Arap? diye bir ?ey uydurulmu?.
?imdi ?k?le? anlam?na geldi?i i?in yasaklanan Negro s?z?n?n ?evirisi olan Zenci s?zc???n? kullanmak, a?a??lay?c? deyimler t?retildi?inden s?zl?klerden kald?r?lan ?ingene ad?n? anmak gibi bir ?rk??l?k belirtisi say?l?yor. Oysa ?nemli olan s?zc?k de?il, bence s?zc??e y?klenen anlam ve kullan?m bi?imi. ?rnekleyeyim, durum de?i?tirmeden ad de?i?tirmek... Eme?in de?erini ?demeden amele yerine i??i demek pek bir ?eye yaram?yor.)
Evet konumuza d?nelim... Bir zamanlar bu topraklarda Afrika k?kenli k?leler ve i??iler vard?. K?lelik kalk?nca bu insanc?klar ?zg?r ve yoksul kalakald?lar. Dad?l?k, a???l?k, hamamlarda susam helvas?, sokaklarda dolma satmak gibi i?lerle ge?indiler. Sava? ve k?tl?k y?llar?nda ra?bet g?ren bu dolmac?l?k i?i, bu kad?nca??zlar?n zeytinya?? ve pirinci nereden bulduklar? sorusunu yaratt?. Sorunun yan?t?, onlar?n vaktiyle a???l?k yapt?klar? evlerden azar azar bir ?eyler ald?klar?/araklad?klar?yd?. H?seyin Rahmi, Menek?e Bac??n?n M?dafaanamesi adl? yaz?s?nda, ?hem nal?na hem m?h?na? bir tutumla bu konuyu i?ler.

?Ad? Leyla g?z? ?ehla?
Afrika k?kenli kad?n esirler, her t?rl? ezaya cefaya dayan?kl? oldu?undan ev i?leri i?in istenirmi?. ?ocuklara duyduklar? sevgi, onlar?n ?bac? kalfal????n? benzersiz duruma getirmi?. Ahmet Rasim an?lar?nda, babas?z yoksul evindeki b?yle bir can yolda?? dad?y? anar. Bir zamanlar?n Ye?il?am filmlerinin ?k???khan?m?? Belgin Doruk?un dert orta?? da b?yle bir kara dad?yd?. Ad?n? an?msayamad???m bir Osmanl? ?airinin ?ocuk ?iirindeki mis kokan, ?Ad? Leyla g?z? ?ehla?, sevecen bac?...
G?n?m?zde bu konuyu Ramazan y?z?nden an?msatan Zekeriya Beyaz, bu bac?lar? ??yle anlat?r:
?Bundan 50 sene evveline kadar sadece b?y?k konaklarda, yal?larda, k??klerde de?il orta halli ailelerin konak yavrusu denilen birka? odal? evlerinde dahi, muhakkak bir Arap Bac? bulunurdu. Sudan?dan, Habe?istan?dan, hatta Afrika?n?n g?be?inden getirilmi? olan bu kad?nlar, siyah tenleri ile eski ya?ant?lara ayr?, hem de ?ok sevimli, zevkli bir renk katarlard?. Vazifeleri ?ok ?e?itli ve ?nemli idi bu kad?nlar?n. Gayet g?zel yemek pi?iren bac?lar, ?ocuklara bakan dad?lar, orta i?leri g?ren halay?klar, varl?kl? evlerin tatl? simalar?yd?. Zengin konaklar?nda bu bac?lardan birka? tanesi bulunur, hepsine ayr? g?revler verilirdi. Orta halli ailelerde ise b?t?n bu i?ler tek bir bac?ya verilir, b?yle oldu?u i?in de zavall? kad?na ?Dur, otur? olmaz, b?t?n g?nd?z ve geceleri de ge? saatlere kadar durmadan ?al???p ayakta kal?rlard?. Hele Ramazanlarda... Bac?lar?n i?leri b?sb?t?n artard?. Her g?n en az?ndan 8-10 ?e?it yemek haz?rlamak, iftardan sonra da sahur yemeklerinin haz?rl???na giri?mek her zaman onlar?n i?iydi. Arap Bac?lar?n Ramazan geceleri uykulu uykulu oradan oraya dola?malar?, sahur pilav?n?n pirincini ay?klarken uyuyakalmalar?, hele bazen yemekleri ate?te unutup yakmalar?, ev halk?nda hiddet de?il ho? bir g?l?mseme yarat?rd?. ??nk? Arap Bac?lar, evde en sevilen insanlard?. Onlara emektar g?z? ile bak?l?r, belki fazla i? y?klenirdi ama kalplerinin k?r?lmamas?na da ?ok dikkat edilir, adeta el ?st?nde tutulurlard?. Onlar da ayn? ?ekilde ev halk?n? severlerdi. ?rne?in evin k?z? gelin olup gidince, ?z anne ve babas?ndan daha fazla ?z?l?rler, ana-babas?n?n ?z?nt?s? zamanla azald??? halde bu hisli kad?nlar senelerce gizli gizli a?larlard?.?
Dad? kalfalar, ?k???khan?m?lar?n?n hem dert orta?? hem korumas?yd?lar. Halit Fahri Ozansoy, eski Ramazanlar?n ?ehzadeba?? gezilerini anlat?rken bu konuya de?inmeden edemez: ?(....) ?apk?n gen?lerin bir k?sm? ?ehzadeba?? sebilinin k??esini, bir k?sm? kar??ki Fevziye K?raathanesi?nin ?n?n? tutmu?lar, gelip ge?en han?mlara s?z at?yorlar. El sark?nt?l??? eden, ?imdik atan terbiyesizler de oluyor. O zaman karikat?rlerimize konu olan Bac? Kalfa?n?n me?hur ?emsiyesi kafaya iniyor.? Zekeriya Beyaz??n and??? ?Deryalarda y?zer bal?klar /Bizim bek?i baklava say?klar/Arap Bac??y? sorarsan?z/ Uykuda pirin? ay?klar? manisi, her zaman ge?erli de?il...
Bac?lar?n bir g?lmece ?gesi olarak kullan?lmalar? da karikat?rden ?nce ortaoyununda ve Karag?z?de. Ortaoyunundaki gen? kad?n (zenne), yan?nda bac? kalfas?yla dola??r. Galiba oyundaki b?t?n ya?l? kad?n tiplerine de bac? kalfa tipine de ?kayarto? denir. Erkeklerin oynad??? bu rol?, son kez radyodaki U?urlugiller dizisinde Tevfik Gelenbe oynam??t?.

?Babalar? tutmak?tan Arap A??na
O zamanlardan kalma ?Arap Bac? gibi s?ylenmek?, ?babalar? tutmak?, ?babal? Arap? deyimlerini bilmem bilen kald? m?? Bat? Anadolu?da 19. y?zy?l sonlar?na kadar 13 bin 500 k?lenin tarlalarda ?al??mak i?in sat?ld???n? saptayan kaynaklar var. Yurdundan uzak kalan, ?zg?rl?klerini yitirmi? bu insanlar elbet t?rk?lerini, inan??lar?n? ta??d?lar Anadolu?ya. ?stanbul?a...
??zinli, t?ts?c? bac?lar?, ?aresiz ruh hastal?klar?na tutulmu?, karasevdalara batm??; bu y?zden cin tutmu? say?lanlar? okuyup t?ts?den ge?irdiler. Arap Bac??n?n dudaklar? anla??lmaz dualar? k?p?r k?p?r yinelerken, ?Arap t?ts?s??denen bitki kar???m?n?n duman? odaya sindi. Ve t?ts?n?n tenlere i?leyen kokusu kaybolmadan hasta ?ifa buldu. Ama bir kez bu t?ts?den ge?en, belirli aral?klarla hep t?ts?den ge?mek zorundayd?.
Bu bac?lar?n vecdle kendilerinden ge?ip s?yledikleri kehanet say?ld?, ?ba?a gelmek? diye an?ld?. ?stanbul Efendisi piyesinde b?yle bir kahinin karikat?r? yer al?r, ?iyi saatte olsunlar?dan R?k?? Han?m??n, Yavru Bey?in adlar?yla.
Tutsakl???n kendini koruma yollar?ndan biri ku?kusuz ola?an?st? g??leri olmakt?r. A??r? sinirlenme sonunda ge?irilen krizler ?babas? tutmak? diye an?l?r. Halid Ziya U?akl?gil, Dilho? Dad??da b?yle bir krizi anlat?r:
?Ba??ndan ?rt?s? d??m??, sa?lar?n?n ?rg?leri ??z?lm?? bu k?v?rc?k ve sert y?ne benzeyen ?eyler, kafas?n?n ?st?nde sanki hamamdan yeni ??km???as?na, ona kudurgan bir Afrikal? sava???n?n ta?k?nl???n? vermi?ti. G?zlerini g?r?yorum. Bunlar Dilho? Dad??n?n bana durmadan g?len g?zleri de?ildi. Onlar ?u anda kanla bulanm?? ve tasarlanamayacak bir geni?lemeyle irile?mi?, sanki ?abucak bir yana at?lmak, kar??s?ndakini par?alamak isteyen y?rt?c? bir ??rp?n??la halkalar ?izerek korkun? bir anlama b?r?nm??t?. Yata??n i?inde diz ?st? oturuyor, hi? kimseyi tan?mayarak ?evresine ayr? ayr? bak?yor, kilitlenmi? di?lerinin aras?ndan yar? T?rk?e yar? Afnuca belki de var olmayan bir ba?ka evrenin diliyle bir ?eyler s?yl?yor ve t?m bedeni kaynayan bir kazan gibi, en k???k par?as?na kadar titre?imle s??r?yordu.?
?stanbul?da daha ?ok kad?n esirlere ve emekli saray had?mlar?na rastlan?rd?. Saray ?evresinden ?air ve besteci Leyla Saz Han?m, bu talihsiz kad?nlar?n 6 May?s?taki geleneksel piknikteki durumlar?n? an?lar?nda ??yle anlat?r:
??stanbul halk?n?n bir k?sm? da Veliefendi ve ??rp?c? ?ay?rlar?na giderlermi?. Orada da hovarda ?alg?c?lar, maniciler, sal?ncaklar, sat?c?lar; ?e?it ?e?it seyirler olurmu?. Fakat Ka??thane Deresi safas?yla k?yas kabul etmezmi?. May?s g?n? gezintisi olarak oraya Arap kad?nlar toplan?rlar, halktan ayr? bir kenara otururlar. ?o?u a???l?kla ge?inen bu bi?areler boncuklar?n?, alt?nlar?n? tak?p temiz ya?maklar?yla renk renk feraceler giyer, helvas?n?, dolmas?n? al?r, oraya gelirlermi?.
?ay?r? ?i?ekler gibi donatan bu al feraceli Araplar, beyaz ya?mak aras?ndan g?z?ken parlak siyah g?zleriyle gelincik ?i?e?i tesirini b?rak?rlarm??. Bu kad?nca??zlar, kuzular?n? pi?irip tur?ular?yla yemeklerini rahat yiyip kendi ?lemlerinde g?lmek, e?lenmek istediklerinden bizim saflar?na kat?lmam?zdan pek ho?lanmazlarsa da sokulanlara ikramda bulunmaktan da geri kalmazlar.?
Anadolu?ya ?zellikle Ege?ye getirilen esirlerin inan??lar?n?, bayramlar?n? saptayarak ?nemli bir tan?kl?k yapanlar aras?nda Kadri ?encan, Re?at Nuri G?ntekin, Pertev Naili Boratav, G?nver G?ne? var. Bug?n bu eski halk?n torunlar?n?n izlerine ?zmir?de Ayval?k?ta rastlan?yor.
Zeybeklerin izlerini belgeseliyle s?ren ?irin ?ubuk?u, Arap zeybeklerden birinin foto?raf?n? getirmi?ti. Belki de bu foto?raftaki Koca Arap Zeybe?i?nin kahraman?yd?:
?Hadi ?len de! Bu da?larda geyik kalmad?
Sen oyna Koca Arap da,
Senden ba?ka yi?it kalmad?!?
Son s?z
Art?k t?m ?zmir?in izlemek i?in sokaklara d?k?ld??? dana bayramlar? yok. Bu bayram, Afrika?dan kalan son gelenekti belki. Danslarla, ?ark?larla toplanan bah?i?ler ve bu parayla al?n?p kurban edilip, orac?ktaki kazanlarda pi?irilip yenilen dana, bu bayrama ad olmu?... Dana bayram?nda dana etinin yan?nda pi?en un lapal?, bamya ?orbas? ?bazine?, ?aside? ad?yla T?rk mutfa??na girmi?... Ba?ka bir ?e?itlemesiyse Arap A?? ad?n? ta??yor. Orta Anadolu?da ?e?itli bi?imlerde pi?iyor.
Bu yemek, ?orba ile (daha ?ok ek?ili tavuk ?orbas? ile) yenecek bir hamur. Suya yava? yava? un d?k?p kar??t?r?larak pi?en hamur, bir tepsiye d?k?l?p d?zleniyor, dilimleniyor. Eskiden ?orba tas? tepsinin ortas?na konurmu?. Herkes bir hamur dilimi, bir ka??k ?orba. ?imdi kimi hamurlar? servis taba??na, kimi herkesin taba??na koyup ?st?ne ?orbay? d?k?yor.
Bug?n Arap s?zc??? mutfa??m?zda daha ?ok kek ve benzeri tatl?lara ad olmu? durumda:
?Arap K?z?? adl? ?u tarif, hem kolay g?r?n?yor, hem de ?rk??l??a deva oldu?u rivayet ediliyor:
Malzemesi:
4 su barda?? su
1 su barda?? pekmez
1 su barda?? ?eker
1 su barda?? un
vanilya
1 yemek ka???? tar??n
1 paket bisk?vi
S?slemek i?in biraz Hindistan ceviziyle, bir avu? ?ekilmi? f?nd?k.
Yap?l???:
Suyu, pekmezi, ?ekeri, tar??n ve vanilyay? bir tencerede kar??t?r?n. Kar???m? oca?a al?n. Biraz ?s?n?nca alt?n? kapat?p bisk?vileri tek tek tenceredeki kar???mda ?slatarak ?slat?lm?? bir tepsiye ya da f?r?n kab?na bir kat dizin. Tencerenin alt?n? yakarak unu azar azar kat?n. (Un topaklanmas?n diye dikkat edin, isterseniz s?zge?ten ge?irin.) Kar???m? muhallebi gibi kar??t?rarak pi?irin. Pi?en muhallebiyi bisk?vilerin ?zerine d?k?n. Biraz so?uyunca ?zerini ?ekilmi? f?nd?k ve hindistan ceviziyle s?sleyerek buzdolab?nda iki ?? saat so?utun. Dilimleyerek servis yap?n.
Tatl?y? yerken insanlar? diline, dinine, rengine ve cinsiyetine g?re ay?rman?n ne kadar insanl?k d??? oldu?unu da d???n?n.
Sennur Sezer