Piyasalar neden k?resel ?okta?

1970?lerin BBC komedi ?ov program? Monty Python?un U?an Sirki, ?ngiltere?nin Peterborough ?ehri yak?nlar?nda devlet kurulu taraf?ndan in?a edilecek toplu konutlar?n? ele alan bir hiciv sergilemi?ti. Hikayede al???lageldi?i gibi i??i ?al??t?rarak, beton ve ?elik kullanarak 25 tane kule dikmek yerine; kurul i?e El Mystico isimli bir sihirbaz? g?revlendiriyordu. Yard?mc?l???n? da s?sl? mayosuyla, ?a??rt?c? Janet ?stlenmi?ti.
El Mystico ve Janet, bir apartman blo?unu bir ??rp?da sihirli de?ne?iyle yapabiliyordu. Kurul s?zc?lerinden biri olan Ken ?okyalanc?, ?El Mystico?nun hizmetlerinden faydalanmak mali a??dan ?ok avantajl?. El Mystico?nun burada g?sterdi?i gibi kocaman bir apartman, normalde bu b?lgede 1.5 milyon sterline mal oluyor. Ama El Mystico?nun yapt??? sadece 5 sterlin 30 ?ilin tutar?nda? diyor.
B?y?yle in?a edilen bu daireler geleneksel olarak yap?lanlar kadar g?venilir ve sa?lam, sadece bir istisnayla. Kurul taraf?ndan tan?nan Mimar Clement Onan??n belirtti?i gibi ?Bu daireler, ?lkenin ba?ka yerlerinde yap?lanlar kadar sa?lam, dayan?kl? ve g?venli; ama sadece insanlar bu dairelere inand??? ve g?vendi?i s?rece?...
E?er kirac?lar, i?inde oturduklar? binalar?n ger?ek varl???ndan ku?kudaysa inan?lar? tekrar yerine gelene kadar bina y?k?labilir ve tekrar sihir yoluyla dikilebilir. Tabii ki ?ngiltere?deki Monty Python binalar?ndan farkl? olarak bu y?ntem g?n?m?ze uygulanamaz. ??nk? Margaret Thatcher ve Ronlad Reagan??n 1970?li ve 1980?li y?llardaki devriminden bu yana ne ?ngiliz h?k?metleri ne de ABD h?k?metleri toplu konuta yat?r?m yapmad?.
Kat?l?mc?lar? inan?lar?yla ayakta tutulmaya ?al???lan yap?lara modern bir ?rnek verecek olursak, son bir iki y?l i?indeki finans piyasalar?n?n durumuna bak?lmal?; ve e?er inanc?n buharla?mas? s?ras?nda neler ya?and???na ?rnek bulacak olursak da son haftalarda d?nya borsalar?na bakmak yeterli.
Son iki haftada mali ve ekonomik piyasalar?n ge?irdi?i s?re?, 2002 yaz?ndaki ?irket krizleri g?nlerinden bu yana ya?anan en k?t? duruma vard?. ABD?de S&P 500 stok endeksi y?zde 6 oran?nda d??t?, ?ngiliz FTSE 100 borsas? y?zde 8 de?er kayb? ya?ad?, Japon Nikkei 225 borsas? yakla??k y?zde 6?ya geriledi ve Alman XETRA-DAX borsas? y?zde 9 oran?nda d??t?.
Medya durumdan Ba?alt? kalemlerinin tasfiyeli sat???n? su?larken, bu durumun d???k kredilere bor? veren Amerikan konut finans? sekt?r?nden kaynakland??? g?r??? hakim.
Fakat, bu d?nya borsalar?n?n ?u an ya?ad??? ba?alt? tasfiye sat??lar?, durumu tam olarak a??klamaya yetmiyor; durum, her ?ey t?k?r?nda giderken ya?anan b?y?k problemlere benziyor.
Bu b?y?k ?aptaki likidite dalgalanmalar?n?n nas?l ortaya ??kt???n? a??klamak i?in pek ?ok ?aba sarf ediliyor. Baz?lar? durumun sorumlusunun ABD Federal Rezervi oldu?unu; internet ticaretinin 2000-2001 y?llar?ndaki patlamas?yla k?sa vadeli bor?lanmalar?n y?zde 6.5?ten y?zde 1?e d??t???n? belirtiyor. Bu kadar d???k oranlar?n anlam? ?u: Bankalar kredileri d??ar? veriyor, bu para ekonomi i?inde bor? verenden bor?luya, ?reticiden t?keticiye do?ru dola?t?k?a ekonomide para dalgalanmalar? ba?l?yor.
Baz? ekonomistler ise ya?anan problemlerin Japonya?daki d???k faiz oranlar?ndan kaynakland???n? d???n?yor. 1980?lerden beri maliyetsiz uluslararas? kur spek?lat?rleri, Yen fonlar? al?yor ya da ald???n? yine bir Yen fonuyla de?i?tiriyor ve pek ?ok ?lkedeki para arz?n?n bu yolla art???yla beraber likidite dalgalanmalar? g?ndeme geliyor.
Ancak ne Japon bankalar?n?n ne de ABD Federal Rezervi?nin faiz oranlar?, d?nyan?n son iki haftada alt?st olan dengelerini a??klayabiliyor.
Shakespeare?in Hamlet oyununda dedi?i ?Ne bor?lu ol ne alacakl?? durumu, bug?n?n finans kapitalizminin i?inde bulundu?u soruna tek ?are gibi g?r?n?yor.
ABD?li Ekonomist ve Tarih?i Edward Luttwak, yeni k?reselle?mi? ekonomiyi turbo-kapitalizm olarak adland?r?yor; yani temelde, bor? veren ve bor? alan aras?nda bulan?kla?m?? bir ayr?m var. G?n?m?zde bir bor?lu, d?n?p dola??p paray? yine ba?ka birinden bor? alm?? bir bor? verenden al?yor. Ve paran?n her dolan???nda k?resel para arz? bir art?? kaydediyor; ve en b?y?k likidite dalgalanmas?, bu bor? sisteminin en yukar?s?nda ger?ekle?iyor. S?recin baz? s?n?rlan?mlar? var. Bir anla?ma alt?nda bor? veren ki?i, Basel II ?artlar? ad? verilen sermaye rezervi mutabakatlar? kar??l???nda bor? veriyor. Yani, ?d?n? verecekleri miktar banka portf?ylerindeki ger?ek mal de?erleri ile s?n?rland?r?l?yor. Ne kadar mal ortaya s?r?l?rse, banka ger?ek de?erlerinden o kadar ?d?n? veriyor. B?ylece para yarat?lm?? oluyor. Bor?lular?n bor? almas? i?in kar??l???nda teminatlar? olmas? gerek. Bor?lular krediyi al?nca, bu kredi onlar?n sermayesi haline geliyor. Ve bu sermaye de bir ba?kas?na bor? verilebiliyor.
Dolay?s?yla mal fiyatlar? d??t???nde hem bor? verenler i?in rezerv de?erleri, hem de bor?lular i?in teminat de?erleri y?kseliyor. Y?ksek mal fiyatlar? y?ksek bor?lanmay? do?uruyor, bu daha ?ok likidite dalgalanmas? yarat?yor, bu da tekrar mal fiyatlar?n? art?r?yor ve bu k?s?rd?ng? b?yle devam ediyor.
Mortgage sistemi dahilinde bor?lanan insanlar ipotek ?demelerinde gecikti?i zaman, b?y?k para motoru durdu ve yava? yava? tersine i?lemeye ba?lad?. Ba?alt? mortgage fonlar? havuzda birikmi?ti ve Teminatl? Bor? ?demeleri ad?n? ta??yan faiz ?deme senetleri olarak sat?lm??lard?. Pek ?ok mortgage bor?lusu ipoteklerini ?deyemeyince de bu senetler de?er kaybetti. Bu de?er kayb?yla birlikte, bu senetleri kullanan bankalar ve finans kurumlar?, daha ?nce yapt?klar? gibi bor?lanma ve bor? vermeleri art?rd?.
Geli?melerin sonucu olarak kamuoyu Beyaz Saray??n Irak ve Afganistan?daki ba?ar?s?zl?klar?na ek olarak ABD bor? piyasas?n?n i?inde bulundu?u zor durumu g?zlemliyor.
ABD Federal Rezervi, bankac?l?k sistemine ekstra rezervlerle m?dahale edebilirdi ya da faiz oranlar?n? d???rebilirdi. Bu yakla??m, 1982?deki Meksika krizinde, 1987?deki borsa krizinde, 1989-90 ABD banka end?strisindeki patlamada ve 2000-01?deki internet ?irketleri patlamas?nda uygulanan yakla??md?. Sonunda olacak da bu; ama ancak kriz derinle?ti?inde ve yo?unla?t???nda, yani ABD?nin pop?list politikac?lar? finans kapitalden ?ok medyan?n ve kamuoyunun sesini dinlemeye ba?lad??? zaman.
(Asia Times?tan ?eviren Burak ?lker)
Julian Delasantellis*