Asya Ekin Dörtlüsünün Dokunulamaz Kalıtları

UNESCO, bir ‘Dokunulamaz Kalıt (Miras) Dizelgesi’ hazırlıyor son yıllarda. Bunun gerekçesi, ekinsel ve sanatsal öğelerin küreselleşme çağında yitip gitmesini önlemek. ‘Dokunulamaz’la demek istenen, bu kalıtların, yapılar gibi elle tutulur olmamaları; şarkı, gelenek, şenlik, oyun, dokuma vb. olmaları. Türkiye’den bu döküme girenler, Karagöz, aşıklık geleneği, Nevruz/Newroz, Meddah ve Mevlevi gösterisi. Dizelgede ABD’nin olmaması anlamlı. ABD dışındaki ülkelerdeki geleneklerin korunması, Amerika’daki yerli halkların geleneklerinin korunmasından daha önemli görünüyor belki de. ABD’deki soykırıma karşın yine varkalan yine sağkalan yerli yaşantısının dünyanın dokunulamaz kalıtlarına girmeyeceğini ileri sürmek, ayrımcılık sayılmalı. Asya’ya dönersek, koca anakara, bu dökümdeki zengin katkısıyla dikkat çekiyor. Asya’nın dört ülkesi, dünya ekini için önemli çekim özekleri. Bunlar, Çin, Japonya, Hindistan ve Güney Kore.
Çin, 29 kalıtla, dünyada, bu döküme en çok katkı veren ülke. Sichuan’da keçi kurban edilen Qiang yılbaşı kutlamaları; Li azınlığının dokumacılık kılgısı (teknik); Fujian ve Zhejiang’daki tahta kemer (Giysi değil yapı anlamında) yapımı; Çin’in genelinde hâlâ yaşamakta olan geleneksel kağıt baskısı kılgıları; Çin güzelyazımı (hüsnühat, kaligrafi); geleneksel kağıt kesim sanatı; geleneksel tahta süsleme sanatı; Çin Korelileri’nin geleneksel dansları; Tibetlilere, Moğollara ve Tu azınlığına ortak olan Gesar gösterileri ve anlatıları (Bunlar, eskil dönemden kalma bir kahramanın öyküleri); Dong azınlığının dev bir koro olarak söylediği şarkılar (Dong dilinde, “Müzik ruhun gıdasıdır” sözüne karşılık gelen “Pirinç bedeni besler, müzik ruhu besler” diye bir söz var); 9 azınlığa ortak olan Hua’er şarkıları; Çin Kırgızlarının ve tüm dünya Kırgızlarının baş destanı Manas; Çin Moğollarının gırtlak şarkıları (khoomei); Minnanlıların Müzik Tanrısı için düzenledikleri Nanyin adlı gösterileri; Budacı rahiplerin doğal boyalarla yaptıkları resimler, yonutlar ve süslemeler (regong); ipek işçiliği, dokumacılığı ve İpekböceği Tanrıçası için yapılan törenler; ay takviminin beşinci ayının beşinci gününde Yangtze Irmağı’nda gerçekleştirilen, ejderha başlı gemilerle yapılan yarışmalar; Meizhou Adası’nda yaşamış olduğuna inanılan Deniz Tanrıçası Mazu için yapılan törenler; geleneksel mühür baskı sanatı; kabartmalı kumaş dokuma sanatı; çini ocağı yakma kılgısı; Xuan ağaç kabuğundan kağıt yapma sanatı; Tibet operası; Xi’an Üflemeli ve Vurmalı Çalgılar Topluluğu; Şaolin kungfusu karşılaşmalarının-Amerikan güreşinin tersine- gerçekten sergilendiği Yueju operası (Sanatsal kızaklamayla (Artistik patinaj) birlikte, sanatla sporu bir araya getirmenin ilginç bir yolu); Kun Qu operası; Çin küçük kanunu gujinle çalınan şarkılar; güreş, okçuluk ve at yarışı şenliklerinde çalınan Moğol uzun şarkıları (urtiin duu) ve Sincan/Doğu Türkistan’dan Uygur Makamları (Müzik ve dans), Çin’in dokunulamaz kalıtları arasında.
Japonya’dan girenler, Shimane’deki geleneksel kağıt yapımı (Sekishu-Banshi); geleneksel Ainu (Utari) dansları; Kyoto Gion Şenliği’ndeki törenler; kabuki tiyatrosu; kukla tiyatrosu (Ningyo Johruri Bunraku); noh ve kyogeni içeren Nogaku tiyatrosu; Kuzey Japonya’daki Akiu no Taue Odori şenliği; Kanagawa’daki yılbaşı şenliği olan Chakkirako; Nara’daki müziksiz samuray dansı/tiyatrosu (Daimokutate); Kuzey Japonya’dan yılbaşı şenliği (Dainichido Bugaku); Japonya’nın en eski gösteri sanatı olan Gagaku; bir yüzlüklü (maskeli) dans gösterisi olan Hayachine Kagura; Hitachi kentinde kiraz şenliği için düzenlenen, kukla gösterili tören geçidi (Hitachi Furyumono); Shimo-Koshiki Adası’nda Yılbaşı’nın öngününde konuk göksel varlıklar için düzenlenen bir şenlik olan Koshikijima no Toshidon; rami bitkisinden kumaş yapımı (Ojiya-chijimi, Echigo-jofu) ve Honşu Adası’nda iki yılda bir yapılan tarım şenliği (Bu şenlikte, konuk göksel varlık gerçekten eve gelmiş de görünmezmiş gibi yapılıyor).
Hindistan’dan dizelgeye girenler, Kerala’nın en az 2 bin yıllık Sanskrit tiyatrosu geleneği Kutiyattam (Bu tiyatroda, tek bir oyun 40 gün sürebiliyor!); Kuzey Hindistan’ın Ramman Şenliği; izleyicilerin katılımına da olanak veren, 1 ay kadar sürebilecek ünlü Ramayana gösterileri (Ramlila) ve 3 bin 500 yıllık geçmişi olan Veda zikir geleneği. Hindistan’ın daha çok zenginliği var gerçekte. Hindistan, hâlâ yeterince keşfedilmiş değil.
Güney Kore ise, Seul’da Jongmyo Ölü Tapınağı’nda Joseon Kralları için düzenlenen törenler; davul eşliğinde doğaçlama bir öykü anlatma geleneği olan ve 8 saate dek sürebilecek Pansori (Ki bu, Kore’nin Şamancı geçmişinden bir kalıntı); Gangneung Kenti’nde her yıl düzenlenen Gangneung Danoje Şenliği; Buda’nın Lotus Sutra’yı yazışını temsil eden Yeongsanjae Şenliği; Jeju Adası’nda şamanların Yel Tanrıçası için gerçekleştirdiği törenler (Jeju Chilmeoridang Yeongdeunggut); henüz evlenmemiş köylü kızların dans ettiği Ganggangsullae şenliği ve kötü şansı kovmak için düzenlenen saray dansı Cheoyongmu ile bu döküme katılıyor.
Kalkınma ile yitip gidenlere karşın, Asya, yine de, geçmişini yaşamayı sürdürüyor.
Dr. Ulaş Başar Gezgin