Vardiyalı sistem hasta ediyor

Vardiyalı sistem işçiler için gecenin gündüze, gündüzün geceye karışması demek. Herkesin uyuduğu saatte alınteri dökmek, ayakta olduğu saatte ise uyumaya çalışmak... İşçinin aile hayatını, sosyal yaşantısını altüst eden vardiyalı sistem, aynı zamanda vücudun tüm dengesini bozuyor, fizik ve ruh sağlığını olumsuz etkiliyor. Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi'nde çalışan Dr. Hazel Işık'ın "Vardiyalı Çalışma ve Ruh Sağlığı Üzerine Etkileri" başlıklı uzmanlık tezinde bu konuya dair çarpıcı bilgiler var. Şimdiye kadar fazlaca üzerinde durulmayan bu konu için hazırlanan tezde dünyada ve Türkiye'de yapılan az sayıda araştırmanın yanı sıra, Hazel Işık'ın 130 üzerinde yaptığı incelemenin sonuçları da yer alıyor. Dr. Işık, Türk Metal Sendikası'nın örgütlü olduğu üç fabrikadan 64 erkek, 66 kadın işçi üzerinde araştırma yapmış. Araştırma gündüz çalışanlarla vardiyalı (gece) çalışanların karşılaştırılmasını ve vardiyalı çalışmanın işçinin hayatını nasıl etkilediğini içeriyor. Işık'ın araştırmasına katılan işçilerin yüzde 88'i vardiya sisteminin dezavantajlarının avantajlarına göre daha fazla olduğunu düşünüyor. Vardiyalı çalışma her şeyden önce işçilerin uykusuna ve uyku kalitesine olumsuz etkide bulunuyor. Işık'ın Pittsburg Uyku Kalitesi İndeksi'ne (PUKİ) karşılaştırmalı olarak yaptığı araştırmada, vardiya grubunun gündüz grubuna göre yüksek puan aldığı görülüyor. PUKİ değerinin yüksekliği uyku kalitesinin kötülüğünü gösteriyor. Ayrıca vardiyalı çalışan işçiler, gündüz çalışan işçilere göre daha az uyuyorlar. Gece vardiyasında çalışanların, gündüz vardiyasında çalışanlara oranla haftada toplam 5-7 saat daha az uyudukları belirlendi. Bu durum kronik bir yorgunluğu, uyuşukluğu ve bozulan uykuya bağlı olarak iş sırasında uyuklamaları beraberinde getiriyor.

Uyuklamamak elde değil Tezdeki bilgilere göre işçiler için en yıkıcı olanı "değişen mesai tipleri." Çünkü çalışma tarifeleri uyku ve uyanıklığı zorluyor, uyum sağlamayı engelleniyor. Bu konuya ilişkin Danimarka'da yapılan bir araştırmada geceleri ve öğleden sonra vardiyalı olarak çalışan makine operatörlerinin 5'te 1'inin gece vardiyasında bir ve birkaç kez istemsiz olarak uykuya daldığı belirtiliyor. 1991 yılında Amerika'da yapılan raştırmada ise şöyle deniliyor: "Gece vardiyasında çalışanların yüzde 25'i her gece uykusuzluk çekerken, yüzde 20'sinin vardiyası sırasında periyodik olarak uyukladığı tespit edilmişti. "

İş kazaları artıyor Bir işçinin ertesi gün yeniden çalışması için iyi bir uyku uyuması gerekiyor. Bu sağlanamadığı taktirde, kişilerde yanıtta gecikme ve yanlış yapma sıklığında artış görülüyor. Bu durum mental, aritmatik ve mantıksal çözümlemeyi yavaşlatıp, hafızayı kitliyor. Hızlı hatırlama azalıyor. İşçilerin basit ve monoton görevleri yerine getirme yeteneği de uykusuzluktan olumsuz şekilde etkileniyor. Böylece iş kazaları da artıyor.

Boşanmaya götürdü Araştırmada boşanmış emekli bir işçi, vardiya sisteminin hayatına etkisini şu sözlerle anlatıyor: "Beni boşanmaya götüren şeylerden biri de yaşadığımız gerilimlerdi. Karım benim içinde bulunduğum baskıları anlamıyor, ben de bu durumun onun için ne denli güç olduğunu anlayamıyordum. Çalışma saatlerim bile büyük sorundu onun için. Kocaları sabah 9, akşam 5 mesaisi yapan bütün arkadaşları haftasonları kocalarıyla gezerken, ben mesaide oluyordum. Ya da filan gece dışarı çıkmayı planlarken planlarımızı ertelemek zorunda kalıyordum... Zaten vardiya başlı başına bir gerilim, çünkü vakitleri karıştırdığınız için sürekli yorgun hissediyorsunuz. Ama bununla da kalmıyor vardiyanın eziyeti. Öyle dönemler oluyor ki çocuklarınızın yüzünü göremiyorsunuz günlerce."

Ruh sağlığını bozuyor Vardiyalı çalışmanın belirli bir psikiyatrik hastalıkla doğrudan ilişkili olduğu henüz ortaya konulabilmiş değil. Ancak yapılan araştırmalarda genel "psikosomatik" yakınmaların vardiyalı çalışanlarda çok daha fazla görüldüğü saptanıyor. Araştırmalarda, vardiyalı çalışanların ankisiyete, öfke, düşmanlık ve psikotizm puanlarının gündüz grubuna göre anlamlı derecede yüksek bulunduğu belirtiliyor. Vardiyalı çalışma süresi 20 yılı aşkın bir süre uzadıkça depresyon görülme sıklığı da artıyor.

Ülser, kabızlık, düşük... Pek çok hastalığın sebebi olan vardiyalı çalışma mevcut rahatsızlıkların alevlenmesine de neden oluyor. Gastrointestinal sistem bozuklukları, vardiyalı işçilerde sık görülen bir yakınma. Fonksiyonel mide-barsak yakınmaları, örneğin mide bulantısı, iştahsızlık, gaz, kabızlık, ishal gibi pek çok hastalığın vardiyalı çalışma ile belirgin bir ilişkisi olduğu belirtiliyor. Ayrıca uyku bozukluğu, stres, öğün atlama, gecikmiş mide boşalması peptik ülsere zemin hazırlayan faktörlerden. Koroner kalp hastalığı risk faktörleri ve kardiyovasküler semptomların arttığı da tespit ediliyor. Değişen mesai tipinde çalışan kadınlar için düşük doğum, vardiyalı çalşmada ise erken doğum riskleri bulunuyor.

---

SORUNLARIN AZALMASI İÇİN ÖNERİLER

Vardiya değişimleri, ileriye doğru (gündüz-öğleden sonra-gece) olmalıdır. Geriye doğru olana göre daha az problem oluşturduğunu göstermiştir. Türkiye'de yaygın olan uygulama geriye doğru değişimli olan vardiya sistemidir.

Çalışanların uyku hijyeni açısından bilgilendirilmesi.

Ailenin aydınlatılması ve sosyal izolasyondan korunmak için vardiya çalışanları arasında yardım gruplarının oluşturulması.

Vardiyalı çalışanlar için haftalık çalışma saatlerinin sınırlandırılması.

Vardiya değişim zamanlarındaki izin günlerinin süresinin artırılması.

Uygun ısı ve aydınlatma sağlanması.

Vardiyalı çalışmalarda "şekerleme" olarak tabir edilen kısa süreli uyumanın bile işçiler üzerinde olumlu etki yaptığı belirtiliyor. Bu nedenle vardiyalı çalışanlara kısa süreli "şekerleme" yaptırılmalı.

İşyeri hekimlerince, belli aralıklarla (en az 6 ayda bir), çalışanların ruhsal ve bedensel sağlık durumlarının kontrol altına alınması.

---

İŞÇİ AİLESİYLE ÇATIŞIYOR Dr. Hazel Işık'ın tezinde yer alan daha önceki araştırma sonaçlarına göre, vardiyalı çalışanların en yaygın şikayeti ailelerini ve sosyal yaşamlarını ihmal etmek zorunda kalmaları. Bu araştırmaların sonuçları özetle şöyle:

Normal dışı çalışma saatlerinin işçinin aile yaşantısını bozucu etkisi, özellikle küçük çocuğu olanlarda daha da artıyor. Gece vardiyasında çalışanlar, blok gece vardiyasının ertesinde günün geri kalan kısmının büyük çoğunluğunu dinlenmek için kullandığından aile üyeleri ile ilgileneceği sürenin niteliği ve niceliği azalıyor.

Vardiyalı çalışanların daha yorgun ve sinirli olmaları aile ilişkilerini olumsuz etkiliyor.

Vardiyalı çalışma aynı zamanda sosyal etkinliklere katılımı da engelliyor. Gündüz vardiyası dışında çalışan işçilerin, arkadaşlarını ve akrabalarını ziyaret etme, gönüllü olarak birtakım organizasyonlara katılma imkânı olmuyor. Hazel Işık'ın 130 işçi üzerinde yaptığı incelemede de aynı sonuçlara işaret ediliyor. Işık'ın incelemesine göre evlilik ve çocukların olması özellikle vardiyalı çalışanlarda sosyal stres etkenlerini artırıyor. Gece vardiyasında çalışan ve 12 yaşından küçük çocukları olanlar arasında çocuklarıyla yeterince ilgilenememekten yakınanların oranı, gündüz vardiyasında çalışanlara oranı, istatiksel olarak fazla olmamakla birlikte, yüksek bulundu. Gündüz çalışanların yüzde 43.1'i, vardiyalı çalışanların ise yüzde 60 sosyal yaşantısından memnun değil. Vardiyalı çalışan işçilerin önemli sorunlarından birisi, toplumsal gündemleri takip etmekte yetersiz kalmaları. Ortak heyecanın paylaşılmasındaki bu sorun, sosyal izolasyonu da beraberinde getiriyor.