Spinoza’ya dair üç okuma

Arif Koşar

Üç önemli Spinoza okuması… Üçü de Otonom Yayınlarından… Birincisi Etienne Balibar’ın Spinoza ve Siyaset kitabı. Balibar; Althusser’in ünlü öğrencisi… Kendi kuşağının Spinoza’ya duyduğu ilgiyi paylaşan filozoflardan.

Locke, Hobbes ve Rousseau’nun hak devrine dayanan demokrasi anlayışına alternatif bir yaklaşım getiren ve demokrasiyi doğrudan toplumun gücüne ve ‘hakkı’na odaklayan Spinoza, demokrasi geleneğinin önemli bir bileşeni… Balibar bu öneme işaret ederken Spinoza’nın içinde yaşadığı tarihsel koşullara da özel bir vurgu yapıyor. Yani Spinoza’nın çağını aşan demokrasi yaklaşımını da, çağının sınırları içerisindeki çelişkileri de görmezden gelmiyor.
‘Hak’kın devlet ya da ‘toplumsal sözleşme’ aracılığıyla siyasal elitlere teslimini reddeden Spinoza’nın öngörüsünü kutlarken, 17. yüzyılın sınırlı alternatifleri içerisinde onun monarşi ve aristokrasi içindeki demokrasi arayışını da ortaya koyuyor. Bu Spinoza’nın çelişkisi değil, demokratik bir öngörünün tarihin sınırları ile kesilmesidir. Bu nedenle, Spinoza’nın demokrasi kavrayışı bazı açılardan 18. yüzyıl Fransız aydınlanmacılarını aşsa da, diğerleri gibi ‘feodalizm’le bağlarını koparmış bir radikal demokrat olamaz…

MONARŞİYE YAKLAŞIM

İkinci okuma Antonio Negri’ye ait… İki kitapla: Yaban Kuraldışılık ve Aykırı Spinoza… Negri’nin okumasının, belki doğru olmayan bir kıyaslama ile Balibar’a göre; daha Spinozacı olduğu söylenebilir. Zaten Balibar da Türkiyeli okurlara yazdığı ön sözde; çokluk hakkında konuşurken Negri’ye “Bu konu üzerine ilgisini paylaştığım, yoruma ve sonuçlara dair birçok noktada kendisinden ayrıldığım Antonio Negri” diyerek atıf yapar. Negri’nin Spinoza okumasında; Spinoza’ya yöneltilen, çatışmaların engellenmesi (Toplumun hoşgörü içinde bütünlüğünün sağlanması) ‘muhafazakar’ amacıyla demokrasiyi savunduğu eleştirileri reddedilir.

Egemen ‘toplumsal sözleşme’ yaklaşımının tersine Spinoza’da toplumu oluşturan bireyler, kendi ‘siyasal/doğal’ haklarının tamamını asla ‘kamusal otorite’ye devretmez. Ama bu ‘ilke’; devletin varlığı ve ‘zorunluluğuyla’ birliktedir. Spinoza bu nedenle, devletin bu ilkeyi gözetmesini, yurttaşların ifade özgürlüğünü tanımasını, devletin amacının özgürlük olmasını ister. İşte bu ‘demokratik reform’ programı, diğer yandan bu sınırlılık Spinoza’yı mutlakıyetçiliğe karşı ılımlı bir monarşi savunusuna kadar götürür. Negri’nin okumasında; Spinoza’yı çağdaşlarından ayıran ‘devredilemez hakkın’ ortaya çıkardığı teorik potansiyele vurgu yapılır. Hak, güç, siyaset devredilemez ve bunlar Spinozacı bir ifadeyle çokluğa içseldir. Negri’nin okumasında; bu devredilemezlik, çokluğun gücü, hakkı ve arzusuyla devletsiz bir kuruculuğun kapısını açar.

HEGEL VE/VEYA SPİNOZA

Bir diğer Spinoza okuması ise Pierre Macherey’e ait: “Hegel ve/veya Spinoza”… 1979 yılında Fransa’da yayınlandığında, birçok düşünür üzerinde önemli etkiler bıraktı. Macherey’e göre, “Spinoza’nın her Hegelci okurunun, keza Hegel’in her Spinozacı okurunun hissettiği tuhaf yakınlık duygusu” uzlaşmaz bir gerilime dayanmaktadır.
Hegel’e göre; “Spinoza, modern felsefe için öyle temel bir nokta oluşturur ki aslında ya Spinozacılık ya da hiç felsefenin olmaması arasında bir tercihle karşı karşıya olduğumuz söylenebilir.” Başka bir yerde “Her türlü felsefe yapmanın temel başlangıcıdır. Felsefe yapmaya başlarken önce Spinozacı olmak gerekir” der. Macherey ise Hegel’in Spinoza’yı başlangıçta övüyormuş gibi anlaşılan ama onu eksik, yanlış ve aşılması gereken bir başlangıç noktası olarak gören yaklaşımını eleştirir. Mecherey’e göre Spinoza, Hegel’e başlangıç noktası olacak ya da aşılacak bir felsefe değil, hiçbir zaman Hegelci olmamış ve olmayacak bir felsefedir. (İstanbul/EVRENSEL)