Vicdan, şairin evlatlığı mı?

Sait Faik’in “Kriz” öyküsünün “içini kemiren bir acayip rahatsızlıkla İstanbul sokaklarında dolaşıp duran” Necmi’si, yıllarca kendi kendine sorduğu o korkunç soruyu durup dururken bir arkadaşına da soruverir: “Luvr Müzesi yanıyor, ya Jokond ya küçük bir zenci çocuk kurtarılabilecektir. Siz olsanız hangisini kurtarırsınız?” Dostundan, “Çocuğu kurtarırdım, sadece insan olduğu için…” karşılığını alınca, avareliğin de bir sonu olduğunu anlar ve yaşama sıkı sıkıya sarılır. Serseriliği bilince dönüşür. “Edebi eserler, insanı yeni ve mesut başka, iyi ve güzel bir dünyaya götürmeye, kurmaya yardım etmiyorsa neye yarar?” diye düşünür ve “Bir şimşek ışığı gibi mavi ziyalı bir lirizmle dolduğunu ve mevcudiyetinin aydınlandığını, içinin bir ışıkla bütün karanlıklardan sıyrıldığını, nur içinde yüzdüğünü görür gibi olur.” Aslında Necmi’nin “bulduğu”, yeni bir şey değildir, başkasının duyarlığı ile kendi ruhunda bulduğunun aynı olması rahatlatır onu. Ruhunda dürtüklediği, yıllardır çok derinlerde kımıldanıp duran ve ne yapsa gün yüzüne çıkaramadığı “vicdan”ıdır.
Şair, gün yüzüne çıkarsa kime karşı kullanacaktır vicdanı? Onun ev sahibi olduğuna göre, önce kendisine karşı elbette. Çünkü vicdan, her şeyden önce “Kişinin kendi eylem ve davranışına ilişkin biz öz değerlendirme, bir iç ses”tir. Doğaldır, olması gerekendir. Onunla övünen şair, hücresinin genişliğiyle böbürlenen mahkuma benzer. Vicdan varsa vardır, ona soylu değerler iliştirmenin anlamı yoktur. İyiliği söylemekten daha büyük kötülük olabilir mi?  Şair, iyiliğini örgütleyemezse, onu vicdana dönüştüremez. Vicdan, “örgütlenmiş iyilik”tir. “Anladık iyisin /ama neden iyi? / Seni kimse satın alamaz, / eve düşen yıldırım/ satın alınır mı ki? /  Anladık dediğin dedik / ama dediğin ne? / Doğrusun, söylersin içindekini, / ama içindeki ne?” diyor Brecht de “İyi Adama Bir İki Soru” şiirinde.
İyiliği yetmez, şair onu başkaları için de kullanmalıdır öyleyse. Sefiller’in Jean Valjean’ının kendisi yerine başka bir Valjean’ın cezalandırılacağını anlayınca mahkemede suçunu itiraf etmesi ve yeniden küreğe gönderilmeyi göze alması, iyiliğin vicdana dönüşüp “öteki”ne yönelmesi değil midir? Çünkü Hugo’ya göre, “En mükemmel adalet, vicdandır.” Koskoca Sefiller’i de yalnızca bu sözü söylemek için yazmıştır sanki. Valjean’ın tepkisi, tanrısal bir dürtü değil, vicdanidir. Tanrının bu işte bir parmağının olmadığı bilinmelidir. Bunun içindir ki Martin Luther de “Kendi yüreğimden korktuğum kadar ne Papa’dan ne de papazlardan korkuyorum.” diyor. Aklın yapma dediğini, şair vicdanıyla yapmalıdır. Akıl kaygısız uyurken vicdan, şairi gece gündüz uyutmayan o sonsuz uğultu, o derin fısıltıdır.
Antik Yunan’da komşusunun malını davarını aşırmayan adamı, adamdan saymazlarmış. Lykurgos’a göre, çalanın eli uzluğunu, cesaretini gösterirmiş bu ince iş. Fahişelikse erdemmiş. Sattığı ruhu değil, etiymiş yalnızca kadının. Bugünse hırsızlık da fahişelik de yasalarla engellenmeye çalışılan iki suç… Engellenmeye çalışılan diyorum, vicdan yasaların üstünde bir yerdedir çünkü. Yasaları iyi ya da kötü yapan odur. Her şey adalet için… Yine Brecht, “Halkın Ekmeği”nde şöyle diyor. “Ekmek her gün gerekliyse nasıl /  adalet de gerekli her gün /  hem o, günde birçok kez gerekli. Bu gereklilik, insanın ruhunda gizlidir. Yasa koyucuların kalemlerinin uçlarında değil. Bunun için, “Yasalara dayanan mahkemelerden daha büyük bir mahkeme vardır ki insanın kendi vicdanıdır.” der Gandhi de. O vicdandır Gandhi’nin “sessiz çığlığı”nı bir sessiz direnişe çevirip Hint halkını özgürlüğe götüren. Kişiyi kendi davranışları ve ahlak değerleri üzerine dolaysız bir yargılama yapmasını sağlayan bu güç, başkasının kalemiyle yazılıp tüfeğiyle ele geçirilemez. Erdemdir. Akılla ahlak arasındadır. Ancak vicdan, kişisel ahlaktan çok, toplumsal ahlakı etkilemeye eğimli olmalıdır.  Sadece kendi bahçesinin otlarını ayıklayan şairin otları yandığında komşusunun da evi bahçesi tutuşacaktır. Şairin vicdanı ideolojiktir.