01 Haziran 2014 09:42

Kimdir bu Ömer Hayyam?

Ömer Hayyam’ın çalışmalarının yeni basımları, onun önemini doğruladı. UNESCO, 1999 yılında Hayyam’ın önemli matematiksel çalışmalarının basılmasına karar verdi. Roshdi Rashed ve Bijan Vahabzadeh, Hayyam’ın şimdiye kadar ulaşılamayan matematikle ilgili el yazımı eserlerinin eleştirel basımını üstlendiler.

Kimdir bu Ömer Hayyam?
Paylaş

Sennur SEZER

Kimdir Ömer Hayyam? Bir bilimci mi, bir şair mi? Aynı lakabı taşıyan iki ayrı kişi mi yaşadı yoksa aynı kişide iki önemli özellik birden mi vardı? Onun yaşadığı çağda hemen herkes şiir yazıyordu, onu önemli saydıran nedir? Aslına bakarsanız Ömer Hayyam diye anılan bir bilgin var ama döneminde bu adda başarılı bir şairden söz eden yok. Ömer Hayyam’ın rubai denen dörtlükleri onun ölümünden sonra ve biraz da Batılı yorumcular yüzünden ünlenmiş. Bu ünde onun inandığı felsefede öteki dünyanın olmayışı da etkili.
Ömer Hayyam 18 Mayıs 1048’de İran’da Nişabur kentinde doğdu. Tam adı Giyaseddin Ebu’l Feth Bin İbrahim El Hayyam’dır. Çadırcı anlamına gelen “Hayyam” sanı babasının mesleği yüzünden verilmiştir. Daha yaşarken İbni Sina’dan sonra Doğu’nun yetiştirdiği en büyük bilgin sayılıyordu. Tıp, fizik, astronomi, cebir, geometri ve yüksek matematik alanında önemli çalışmaları vardır. Çalışmalarının çoğunu yazmadığı için adının birlikte anılmadığı pek çok teoremin sahibi olduğuna da inanılır.

HAYYAM’IN YAŞADIĞI YER VE DÖNEM
Selçuklular 1038–1040 yılları arasında Mezopotamya, Suriye, Filistin ve İran’ın büyük bölümünü de kapsayan bir coğrafyaya egemendiler. 1055 yılında Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey Bağdat’ı da ele geçirdi. Ömer Hayyam, eğitimin çok zor olduğu, Selçuklu egemenliğindeki politik yapısı karışık bu bölgede büyüdü. 1070 yılında Orta Asya’daki en eski şehirlerden biri olan Semarkand’a yerleşmiştir.
Hayyam, sıradışı bir matematikçi olduğu kadar üstün zekâlı da sayılırdı. Çocukluk ve gençlik yıllarının ayrıntıları bilinmiyorsa da o dönemde felsefe öğrenimi gördüğü, edebiyatla da ilgilendiği sanılıyor. Hayyam’ın en başarılı olduğu alan matematik ve astronomidir. 25 yaşından önce birçok eser yazmış, yazdığı Cebir Notlarında kübik denklemlerin (üçüncü derece denklemlerin) çözümünü göstermiştir. Hayyam üçüncü dereceden on üç denklem tanımlamış, denklemleri de çoğunlukla geometrik metotlar kullanarak çözmüştür.
Semarkand’ın önemli hukukçularından Abu Tahir, Ömer Hayyam’ı çalışmalarında desteklemiş ve ünlü eseri Cebir Problemlerinin İspatı Üzerine (Cebir Risalesi diye de anılır) adlı çalışmasında yardımcı olmuştur. Hayyam bu çalışmasında, üçüncü derece denklemleri kesişen konik parçalarını kullanarak çözmüştür. (Hayyam, üçüncü derece denklemlerin çözümü için konik parçaları kullanarak yöntem geliştiren ilk matematikçidir.) Ayrıca üçüncü derece denklemlerin birden fazla çözümü, yani kökü olabileceğini söylemiştir. Hayyam’ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinmektedir. Bunların arasında Arapça yazılmış rubaileri yanında ünlü vezir ve arkadaşı Nizam ül-mülk’ün biyografisi ve din kurallarıyla ilgili kitaplar da vardır. Bilimle ilgili kitaplarının en ünlüleri Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi’dir.
Tuğrul Bey, İsfahan şehrini, imparatorluğun başkenti ilan etmiş 1073 yılında da torunu Melikşah’ı  bu şehri yönetmekle  görevlendirmişti. Melikşah, Hayyam’ı İsfahan’a davet ederek orada bir gözlemevi açmasını istedi. Hayyam bu isteği kabul ederek gözlemevini kurdu. Bu gözlemevinde bilim insanlarına başkanlık ederek 18 yıl çalıştı.Yaptığı gözlemler sonunda astronomi tabloları da çıkardı. İsfahan’daki gözlemlerinin sonuçlarından biri, “bir yılın tam olarak kaç gün olduğu”yla ilgilidir: 365,24219858156 gün.  O ana dek yapılan en doğru ölçüm özelliğindeki bu sayı günümüzde bile “kesin doğru bir ölçüm kabul edilmektedir.” Ömer Hayyam,  Sultan Melikşah adına güneş yılı esaslı Celali takvimini de (Takvim-i Meliki) hazırlanmıştır.
Hayyam’ın düzenli yaşamıyla bilimsel çalışmaları 1092 yılında Melikşah’ın ölmesi ve veziri Nizam ül-mülk’ün öldürülmesinden sonra çıkan taht kavgalarının yol açtığı kargaşalarla aksadı. Yeni yöneticiler dönemlerinde [I. Mahmud (1092–1094), Berkyaruk (1094–1105), Müizzeddin Melikşah (1105–1105), Mehmed Tapar (1105–1118) ] Büyük Selçuklu Devleti gücünü ve eyaletlerdeki merkezi denetimini yitirdi. Bu yıllarda, Hayyam’ın çalışmaları tutucu (Ortodoks) Müslümanlarca sürekli engellendi. Hayyam, birkaç defa saldırıya da uğradı. Ancak Hayyam bu duruma karşın, bilimsel çalışmalarını 1118 yılına kadar İsfahan’da sürdürmüştür.
1118 yılında Melikşah’ın üçüncü oğlu Sancar Selçuklu hükümdarı oldu. Bu dönemde Hayyam’ın İsfahan’dan ayrıldığı ve Selçukluların yeni başkenti olan Türkmenistan’daki Merv şehrine yerleştiği bilinmektedir.
Ömer Hayyam’ın çalışmalarının yeni basımları, onun önemini doğruladı. UNESCO, 1999 yılında Hayyam’ın önemli matematiksel çalışmalarının basılmasına karar verdi. Roshdi Rashed ve Bijan Vahabzadeh, Hayyam’ın şimdiye kadar ulaşılamayan matematikle ilgili el yazımı eserlerinin eleştirel basımını üstlendiler.
4 Aralık 1131’de doğduğu şehir Nişabur’da ölen Ömer Hayyam kendisiyle ilgili birçok soruyu hâlâ koruyor. Kimdi gerçekten Ömer Hayyam?

ÖNCEKİ HABER

Özgür yaşamın şairi: Ömer Hayyam

SONRAKİ HABER

Zehirli bir hançer ya da şarap buğulu dizeler!

Sefer Selvi Karikatürleri
Evrensel Gazetesi Birinci Sayfa
Evrensel Ege Sayfaları
EVRENSEL EGE

Ege'den daha fazla haber, röportaj, mektup, analiz ve köşe yazısı...