Ren geyiği diyarının buz adamları

Ren geyiği diyarının buz adamları
İskandinav Yarımadası'nın bugün Laponya denen bölgesinde Sami halkı, buranın eski sakinlerinden. Ren geyikleri ile birlikte anılan Samiler, kendilerine Lapyalı denmesine ise şiddetle karşı çıkıyorlar.
Samilerin dilleri, geleneksel kıyafetleri, el işleri ve müzikleri, İskandinavya'da yaşayan diğer halklardan açık farklılıklar gösterir. En bilinen Samice kelime ise "tundura"dır. Hemen tüm dillerde bu isimle bilinen "buz ovalarında" yaşayan Samiler, kışları buzdan evlerinde geçirirler.
İsveç'te yaşayan Samilerin önemli bir kısmı, hidroelektirik santraller, ormanların kesilmesi ve madencilik faaliyetleri nedeniyle kentlere göç etmek zorunda kalmış.
Birçok yerli halk gibi, Samilerin de hiçbir zaman kendi devletleri olmamış. Bugün, Norveç, İsveç, Finlandiya ve Rusya sınırları dahilinde kalan topraklara yayılmış durumdalar. Ancak bu dört devlette de kendilerine ait siyasi ve kültürel örgütleri olan Samilerin üç İskandinav ülkesinde yaşayanları, Sami Parlamentosu altında da toplanmış.
Vikinglerden eski
Vikingler döneminde ve takip eden ortaçağ yıllarındaki en kalabalık toplumun Samiler olduğu biliniyor. Tarihçiler bu yıllarda Vikingler ve Samiler arasında sürekli savaşlar yaşandığına işaret ediyorlar. Çatışmaların ardından ise dünyayı keşfe çıkan Vikingler, Samilerin ticari müttefiki olur. 1500'lü yılların sonunda Hıristiyanlıkla tanışan Samiler, çok geçmeden sömürgelikle de mücadele etmek zorunda kaldılar.
İskandinav ülkeleri, Samilerin topraklarına yerleşenlere vergi uygulamayacaklarını ilan ettiler.
1600'ün sonlarında yerli dinlerine karşı kampanya şiddetle yürütüldü ve dini faraçlarla ayinlerde önemli bir yer tutan davullar yakıldı.
1809'da Norveç ve Finlandiya arasındaki sınırın çizilmesi, Sami sorunun daha da tırmanmasına yol açtı.
1910'larda Samiler İsveç'in ırkçı uygulamaları ile karşılaştı. Göçebe okulları kapatıldı ve dilleri yasaklandı. Aynı yıllarda ilk Sami kongresi Norveç'te yapıldı.
İlerleyen yıllarda sınırlı haklar almayı başaran Samiler, 1989'da Çernobil faciasının kurbanlarından oldular. Etleri, toprakları ve balıkları zehirlendi. 1994'te ise, İsveç'te, Samilerin avlandıkları bölgelerde ticari balıkçılık yapılmasına izin veren yasa kabul edildi. Samiler halen bu yasaya karşı mücadele ediyor. Yine İsevç'te, Samiler kendi topraklarına nükleer atıkların depolanmasına karşı çıkıyorlar. Bugün Norveç hükümeti Samileri etnik bir azınlık ve ayrı bir halk olarak kabul ediyor. Norveç, azınlık hakları konusundaki Birleşmiş Milletler belgesini de imzalamış durumda. İsveç de Samileri azınlık olarak kabul etti, ancak BM belgesini imzalamayı kabul etmiyor.
Finlandiya yasaları ise Samilere toprak, su diğer geleneksel geçim kaynağı haklarını tanımıyor.
Sami olmayan Finlandiyalılara da ren geyiği avlama izini veriyor. Bu da katilama dönüşen ticari avcılığın yolunun açılması anlamına geliyor.
Rusya'da yaşayan Samiler, Sovyetler Birliği döneminde, özellikle de Stalin'in uyguladığı ulusal politikalar kapsamında pek çok haklarını elde etmişler. Samilerin kendi yaşam tarzlarını sürdürebilmeleri ve kültürlerini geliştirebilmeleri için de resmi destek sağlanmış.
Sami müziği
En bilinen Sami müzikleri, İngiliz edebiyatında da rastlanan "joik"lerdir. Joiklerde taklit önemli bir yer tutar. Sözleri özellikle ruhani konularla ilgilenir.
Lavu denen diğer bir şarkı türünün şiirsi sözleri vardır. Vuelie'ler ise bir kişi ya da olayın müzik eşliğinde anlatılmasıdır. Bu üç müzik türü de halen Samiler arasında biliniyor. Genç kuşaklar ise modern ritm aletleri ile müziklerini besliyorlar. Yerli çalgılar son derece ilkel. Bir ağaç parçasına ya da bir boynuza tel gerilerek yapılıyor. Müzisyen, telin boyu ve gerginliği ile oynayarak nota üretiyor.
Samiler, Enigma isimli müzik grubunun kendi müziklerini tanıttığını düşünüyorlar. Ayrıca ünlü caz saksafoncusu Jan Garbarek'in "Legend Of The Seven Dreams" albümünde Sami melodileri Finlandiya'da yaşayan Sami sanatçı Nils-Aslak Valkeapää'nın eşliği ile çalınıyor. Yine Norveç'te yaşayan Marie Boine de Peter Gabriel'in albümlerinden tanınıyor. Sami müziğinde Şaman ayinleri de önemli bir yer tutuyor.
'Yamalı değiliz'
Samilerin kendilerine Lapyalı denmesine karşı çıkmalarının nedeni, bu sözcüğün bir alay anlamı taşıması. "Lapp" (yama) anlamına geliyor ve Samilerin rengârenk giysilerine ithafen kullanılıyor. Ayrıca Samiler, "Lapyalı" kelimesinin ayrı bir halkı da ifade edemeyeceğini, çünkü bölgede yaşayan farklı halklar da bulunduğunu belirtiyorlar. Son olarak, bugün Samilerin önemli bir kısmı "Lapya" ya da "Laponya" denen kesimin dışında yaşıyor.
Ren geyikleri
Ren geyikleri ile Sami kültürü arasında kopmaz bir bağ var. Kışın birçok bölgedeki Samiler için vazgeçilmez bir besin kaynağı olan geyiğin derisi de giyeceklerde kullanılıyor. Daha eski tarihlerde Samilerin geyiğin sütünden de yararlandığı biliniyor. Bu da doğal olarak resimden elişine pek çok alanda geyik motifleri kullanılmasına yol açmış. Geyiğe Sami efsanelerinde de sık sık rastlanıyor. Yeryüzünün dörtte birlik bir kısmında ren geyiği yetiştirilebilir. Ancak söz konusu kara paçaları buzullar olduğundan, burada diğer insani faaliyetleri sürdürmek imkânsızdır. Kaldı ki bugün geyiklerin yaşayabileceği alanların bir kısmı da ticari faaliyetler yüzünden zarar görmüş durumda. Özellikle petrol arayan şirketler ren geyiklerini tehdit ediyor.
Ne durumdalar?
Bazı bilimciler, Samileri Kuzey, Güney ve Doğu Samileri olarak üç ayrı gruba bölüyor. Kimileri ise oldukça geniş bir alana yayılmış olan bu halkı dillerine göre ayırıyor. Rusya'nın Kola Yarımadası'nın kuzeydoğusunda yaşayan Samilerin kullandığı TerSami dili bugün ölmenin eşiğinde. Bu nedenle Rusya Samileri, İskandinavyalılarla kültür alışverişi programları uyguluyorlar. Kola Yarımadası'nın diğer sakinleri olan Kildin Samileri ise oldukça diri bir kültüre sahip. Son derece karakteristik müzik ve danslara sahipler. Kildin çocukları, okullarda hergün birkaç saat kendi dillerinde eğitim görme imkânı buluyor.
Yarımadanın batısında yaşayan Skolt Samileri, sadece danslarını koruyablmiş küçük bir grup. Diğer bazı Sami toplulukları ile aynı müfredat kapsamında eğitim görüyorlar. Rusya ve Finlandiya topraklarına yayılmış durumdalar.
Finlandiya'da yaşayan Enare ve Davvi Samileri de kültürlerini büyük ölçüde korumuş. Dawilerin dilinde çık sayıda kitap bulunuyor. Norveç ve İsveç'te yaşayan Samiler ise kültürlerini sürdürme açısından en ileride olanlar. Buralardaki Samilerin bir kısmı dağlarda bir kısmmı da kalan ormanlık alanlarda yaşıyor.