Cigerxwin ve Sanatı

Hasan Bayram
Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Wan

Cigerxwin ismi aklıma her geldiğinde, aklıma hep halay içinde oynayan bir imam gelmiştir. Düzene ve sağır halkına karşı oynayan ve sesini bütün halkına duyurup herkesi o halaya çekmek isteyen bir imam… 1903 yılında Batman’ da doğan Şeyhmus Hasan, 11 yaşından sonra Birinci Dünya Savaşı nedeniyle 1914 yılında ailesiyle birlikte Suriye’ nin Amudê şehrine göçmüştür. Hasan’ ın Amudê’ de fikriyatı hep İslam dini ve dindarlık üzerine gelişmiştir. 1921 yılında aynı şehirde okuduğu üniversitede İlahiyat fakültesinden mezun olan Hasan, çalışmalarını yine din üzerine yapmış ve uzun bir süre bu şekilde ilerletmiştir. Bu dönemden sonraki hayatı oldukça ilginçtir. Çünkü bu dönemden sonra siyaset ve politikaya atılmıştır. Bu yüzden yukarıda Cigerxwin için halay çeken imam benzetmesini yaptım. Bu bizim “imam” 1946 yılında “Civata Azadî û Yekîtiya Kurd” (Özgür Halk ve Kürt Birliği)’ nin başkanlığını yapmıştır. Bu dönemde Suriye’ de Kürt siyasetini icra etmiş ve dini tarafı biraz daha geri planda kalmıştır. Cigerxwin de tıpkı, hayatı ve özgürlüğü her şeyden önce sayan kişiler gibi çalışmalarını bu düşüncede yapmış ve sanatını da bu şekilde düzene sokmuştur. Bu olaylardan iki yıl sonra Suriye Komünist Partisi’ ne üye olmuş ve o da ideolojisini komünizmle şekillendirmiştir. Evet Kürt halkı dindardır ve hayatı din üzerine şekillenmiştir. Fakat Cigerxwin her ne kadar da önceki hayatında dindar bir yapıya sahip olsa da daha sonra bunu geride bırakmıştır. Bunu “Kine Em” şiirinde de açık bir şekilde belirtmiştir. Ve aynı şiirde Kürtler için şu cümleleri kullanmıştır: “henek jên bune mezhebdar, henek jên bune olperest, henek jên bune paşveru, bı tezbih u xişt” (kimi mezhepçi oldu, kimi dinci. Kimi gerici oldu, kimi tespihli…) şiir yüzeysel okunduğunda Cigerxwin’ in dine karşı bir tutum sergilediği zannedilir fakat durum öyle göründüğü gibi değildir. Hayır! Bu şiir o kadar basit bir şekilde yazılmamıştır ki ilk okunuşta verdiği izlenimi anlatsın. Devamında da “rêçıka Marksizm u Rêçika Lenin” ( Marksist yol ve Leninist yol) diyor fakat o konjonktürde çoğu Kürt aydın ve sanatçısı da, dünyadaki ezilen halkların sanatçıları da aynı dili kullanmışlardır.

Mamoste Cigerxwin (Cigerxwin Hoca) Kürt sanatı için önemli bir sanatçıdır. Çünkü onun şiirleri ve öyküleri edebi bir yapıya sahiptir. Dünyada yer tutabilmişler, tanınmışlar ve bestelenmişlerdir. Onun şiirleri ve öykülerine dikkatlice bakıldığında ve üzerine düşünüldüğünde çoğunu halkını aydınlatmak, onlara yol göstermek ve cahil kalmış insanlara bir şeyler öğretmek için yazdığı, bu amaçla hareket ettiği görülür. Onun sanat, siyaset ve tarih için olan emekleri önemlidir, büyüktür ve ilericidirler. Eğer şiirlerinden örnek verecek olursak şiirlerinin her cümlesinde bu yargıya varmak mümkündür.

“Ey bilbile dilşadi hela wer bike figan

 derdê me girane hey bira birina me kure…

Bahoze çelapek têne me ji her çar kenari

warê me welate hey heval rêça me dure.”

 (ey gönlü hoş bülbül gelip biraz figan eder misin

 Derdimiz ağırdır kardeş, yaramız derindir.

Fırtınadır işte dört taraftan kötülük gelir

Fakat bizim yükümüz vatandır ey arkadaş yolumuz uzundur.) Cigerxwin burada da halkı için yine önemli öğütlerde bulunmaktadır. Cigerxwin yaşamını, mültecilikle, esarette, cezaevlerinde, sürgünlerde… fakat tüm bu büyük sorunların yanında yine sanatla yine aydın bir gönülle yaşamıştır. Doğduğu yer olan Batman’ dan ayrıldığından beri bir o tarafa bir bu tarafa sürülen Cigerxwin, hiçbir zaman bu karakterini, özelliğini ve yaşam aşkını kaybetmemiştir. “Serxwebûna Mirîşkan” adlı derin manalı şiirinde tavuk ve horozlar üzerinden Kürtlerin yaşadığı durumu anlatmaktadır. Ben de bu şiirine nazire olarak bir şiir yazdım. Bu şiir Mamoste Cigerxwin’ in sanatından kopan küçük bir parçanın bana geçmesiyle oluşmuştur.

DARİSTANA TAZİ U GELÊ KEROK 
Di daristana bê darde
Di nava jiyana harde
Rovi civyabun li dor
Ji bu meymune qun sor
Gotin eve rêberê gelême
Eve serokê dilê me
Meymun go, gelêminî belengaz
Em hev bikîn serfiraz
Çêdikîn lime finaz
Em nebin kesê tinaz
Gel bawer ji peyvêwi
Teva jê dikîr hêvi
Sal u zeman derbasbu
Rovi mane tev birçî
Hêji razibun herçi
Zik ziwabu nema hiş
Poz dikîre fişe fiş
Meymun dixwar teame xweş
Çile kêm nedbu zebeş
Go keftarê doraxwe 
Va teame zedêw xweş 
Ezê bibîm goraxwe
Zik tijî kir serfiraz
Neda gelêxwe pivaz
Gel civîya li dorawi
Hazirkirîn gorawi
Meymun gazi keftarkir
Jêre xwarin par vekir
Go roviye serhildan
Hek dikîn dar u lêdan
Keftar simbêla bada
Kulek ji gelre dada
Rabu ani marê reş
Xiste nava gelê geş
Go pêvede evdêmin 
Xwin tıjêke hewdêmin
Mar pêveda yek dido
Jari ket zaroke do
Kêm nebu gelê sergeş
Dido dibun heft u şeş
Jijo u leg gihîştîn wan
Kesi nedgo ay eman
Disa derbasbu zeman
Rovi bune tev ziman
Daristan bu ciye şer
Meymun siwar li pişta ker
Tirs ket nava dilêwi
Keftar mabu gelewi
Carna digo em bira
Seri radkir wek şêra
Keys xweş didî li bira
Paşve lêdida kêra
Rokê şerde ket erdê
Sixur rabu ku berdê
Disa ujdan êşiya
Meymunê duv kişîya
Çend salê din derbasbu
Şerê dijwar xelasbu
Meymun mir bi qederê
Zeman zivirî berê
Gelê şiyar u qerok
Keftar kirîne serok
Ew ji derket yek virek
Dest bı xwin ziman birek
Heta gel pê hisîya
Negihiştîn tew dahsiya
Yeki go gelê giha
Ji meymunre el fatiha