Kafkaslarda bir ‘dağlar ülkesi’: Dağıstan

Okay DEPREM

Tüm Kafkas coğrafyasında “en”leri bünyesinde en fazla toplayan cumhuriyet Dağıstan denilse herhalde yeridir. Etnik çeşitliliğin en çok olduğu bölge olmasının yanı sıra, Gürcistan’ın art arda yaşadığı de facto toprak kayıplarından sonra, Azerbaycan’ın ardından güneyden kuzeye bütün Kafkasya’da en büyük indirgenmemiş yüz ölçüme sahip devletçiktir. İndirgenmiş yani reel yüzölçümde ise uzak ara öndedir çünkü Dağıstan, “dağlar ülkesi, dağlık ülke” anlamına gelmektedir. Türk dillerindeki “dağ” sözcüğü ile Farsçada diyar, ülke manasına gelen “Stan” kelimesinin birleşmesinden oluşmuştur. Bugün üç milyon kadar bir nüfusu ağırlayan Dağıstan toprakları, güneyde Azeri ve Gürcü devletleri, batıda Çeçenya, kuzeybatıda Stavropol Eyaleti ve kuzeyde ise Kalmuk Cumhuriyeti ile çevrilidir. Tam anlamıyla bir halklar ve kültürler mozaiği olan Dağıstan’ın etnik kompozisyonunun hâkim unsurları; Avarlar, Darginler, Kumıklar, Lezginler, Laklar, Azeriler, Tabasaranlar, Çeçenler ve Ruslardır. Toplamda ise 100 küsur halkın ve değişik etnik grubun yaşadığı bilinmektedir.

DAĞLARIN ÜLKESİNİN COĞRAFYA VE TOPOGRAFYASI
Hazar Denizi kıyıları boyunca, Kafkasların kuzey doğusunda uzanan Dağıstan Cumhuriyeti; enlemesine 200, boylamasına ise 400 km. ölçülerine sahip bir alana yayılmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde aynı sınırlar içinde “Dağıstan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (DOSSC)” adıyla yer alan ülkenin, ismine yaraşır şekilde net yüzde 55’i dağlarla kaplıdır. Başkent Maxaçkale’den kuzey batıdaki Çeçenistan’a kadar çizilecek sanal çizginin yukarısı önce “Kizlyar Ovası” (Türkçedeki kızlar’dan türeme), sonra daha da kuzeye doğru “Nogay Stepleri” ile karakterizedir. Kuzey Kafkasya’nın en büyük nehirlerinden Terek burada suya kavuşurken; “Sulak”, “Samur” ve “Rubas” da diğer en büyük ırmaklardır. Olağanüstü renklilik ve farklılıkta bir tabiata malik Dağıstan’daki irili ufaklı akarsu sayısı ise 6200 gibi rekor bir sayıya eşittir. Bunlardan 100 kadarının uzunlukları 25 kilometreyi bulmaktadır.  

DAĞLIK ÜLKENİN KISA TARİHÇESİ
Milattan önce bugünkü Dağıstan topraklarının yerinde “Albanya Devleti” hüküm sürmekteydi. Orta Çağlara gelindiğinde, 7. ve 10. Yüzyıllar boyunca Arap-İslam Halifeliği ile Hazarlar arasında cereyan eden harpler sırasında Dağıstan, Avar yerleşimleri ile “Hazar İmparatorluğu” arasında bölüşülür. İkinci Milenyum’un başlarından itibaren “Hunzahe” başşehir olmak üzere erken-feodal ve Hıristiyan “Sarir Hanlığı”nın yöreye egemen olmasını, 13. Asırda Tatar-Moğol barbar sürülerinin “Dağlar Diyarı”na ulaşması izler. Bir sonraki yüzyılın sonlarında ise bu sefer dağlıları bekleyen askeri tehlikenin adı Timur-lenk’tir. Rus Çarlığı’nın 19. Yüzyıl’ın başlarında Dağıstan’a varması ve bu toprakları işgal etmesini takiben son büyük Kafkas savaşları bölgeye yayılır. DOSSC kurulmadan evvel, kısa bir süre “Dağlık Cumhuriyet” ve “Kuzey Kafkas Emirliği” aynı anda varlığını sürdürür. En sonunda 1921 yılında Dağıstan, Sovyetler bünyesinde yeni politik ve sosyal kimliğiyle yerini alacaktır.

NÜFUSUN DAĞILIMI VE YAŞAYAN DİLLER
İnguşetya ve Çeçenistan’dan sonra Rusya Federasyonu’nda en yüksek doğum oranına sahip olan Dağıstan’ın başkentten sonraki en büyük yerleşim birimleri sırasıyla; Hasav-yurt, Derbent, Kaspiysk, Buynaksk, İzber-baş, Kizlyar ve Kızılyurt’tur. Nüfusun neredeyse üçte ikisi kasaba ve köylerde yaşamını sürdürmektedir. “Dağların Ülkesi”nin ilk sırada yer alan resmi dili Rusça, ülkede Rus azınlık çok az kalmasına rağmen aynı zamanda kamusal-ortak lisandır da. Çünkü, Rus dilinden sonra 14 adet daha resmi dilin hem yazılı hem de sözel olarak kullanıldığı, bir 22 dilin de yalnızca konuşulduğu (toplam 36 apayrı dil) ülkede farklı ulusların ve etnik kökenlerin mensuplarının birbirleriyle anlaşmak için başka çaresi yoktur. İkinci Dünya Savaşı’na değin 6000 civarında Almanın ikamet ettiği Dağıstan toprağı bir yandan da Dağ Yahudileri (Kafkasyalı Yahudiler) olarak bilinen bir Musevi azınlığa sahipti. Bunlar, Asurluların sürgününden sonra İran ve Azerbaycan üzerinden buralara gelen halktı.