21 Ekim 2007 00:00

utanacak taraf biz de?iliz

Bal?kesir?in Ayval?k il?esinde kurulan Afrikal?lar K?lt?r ve Dayan??ma Derne?i?nin genel ba?kan?. Atalar?, Osmanl? d?neminde Afrika?dan k?le olarak getirilen ve ?o?unlukla ?zmir y?resinde ya?ayan Afrikal? toplulu?un ya?am? ?zerine Mustafa Olpak?la konu?tuk.

Paylaş

mustafa olpak
Mustafa Olpak, g?n g?rm?? kara derili bir adam. 55 ya??ndaym??, ?ok daha gen? g?z?k?yor. ?stanbul?a, Kitle ?rg?tleri Koordinasyonu 8. toplant?s?na kat?lmak ve baz? dernek i?lerini y?r?tmek i?in ge?en hafta gelmi?ti. Bas?ndan ve Afrikal?lara ili?kin yazd??? kitab?ndan biliyoruz onu. Bal?kesir?in Ayval?k il?esinde kurulan Afrikal?lar K?lt?r ve Dayan??ma Derne?i?nin genel ba?kan?. Atalar?, Osmanl? d?neminde Afrika?dan k?le olarak getirilen ve ?o?unlukla ?zmir y?resinde ya?ayan Afrikal? toplulu?un ya?am? ?zerine Olpak?la konu?tuk.

Siz, Afrikal?lar K?lt?r ve Dayan??ma Derne?i?nin ba?kan?s?n?z. Derne?inizin amac?ndan s?z eder misiniz?
Derne?imizin amac?, yak?n tarihte konu?ulmayan, gelenek ve k?lt?rleri unutulan; b?y?k bir k?sm? imparatorluk d?neminde k?le ticareti yoluyla gelmi? olan ve bug?n h?l? on binlerce torunu ya?ayan, o tarihten kalan insanlarla bir ileti?im ve dostluk sa?lamak, bir ba? olu?turmak. Elbette ki t?m bunlarla birlikte unutulmaya y?z tutmu? k?lt?r ve gelenekleri bulmak, anlamak ve toplumla payla?mak... Ana ama? bu.

?u ana kadar ne kadar insana ula?abildiniz?
?zmir ve y?resinde yakla??k 3 binin ?zerinde insana ula?t?k.

Tahminen ne kadar Afrikal? var T?rkiye?de?
Ara?t?rmalar?m?z neticesinde hen?z bir say? verir a?amada olmasak da, tahmin etti?imiz say?, t?m Anadolu?da 3 milyona yak?n Afrikal?n?n ya?ad???d?r. Derne?imizin ?n?m?zdeki y?llarda yapaca?? ?al??malar ile daha net sonu?lar ortaya ??kacakt?r.

Derne?iniz ka? y?ld?r faaliyette?
Derne?imiz hen?z bir ya??nda. Genel merkezimiz Ayval?k?ta.

Neden Ayval?k?ta?
Ben Ayval?k?ta ya??yorum. ?lk orada ba?vuruyu yapt?k. ?yelerimizin ?o?u ?zmir y?resinde oldu?u i?in son birka? ayd?r ?zmir?de ?ube a?mak i?in yo?unla?t?m.
Atalar?m?n Girit?ten Anadolu topraklar?na gizlice geldikleri ilk yer, Ayval?k??n Cunda adas?d?r. Buras? ilk m?badele duraklar?ndan birisidir.

Atalar?n?z?n k?lelik ve Anadolu?ya geli? ser?venini k?saca anlat?r m?s?n?z?
Bu asl?nda ?ok yak?n bir tarih; 1890-95?li y?llarda ya?an?yor.
Kenya K?le K?y?s? denilen yerden, insan tacirlerinin bask?n?yla ka??r?l?p uzun bir deniz ve kara yolculu?uyla Girit?e getirilip topluca bir Osmanl? ailesine k?le olarak sat?l?yorlar. Yakla??k 40 y?l o ?iftlikte k?le olarak ?al???yorlar.

O aile, saray temsilcilerinden bir aile mi?
Hay?r. ?uradan ??kart?yoruz ki ninem, y?llar sonra o ?iftlikten saray?n i?ine sat?l?yor. Zaten ailem ilk olarak Girit?te da??lmaya ba?lam??t?. ?nce ninemin ortanca k?z?, yani teyzem Nuriye, sahiplerinin iste?iyle Girit Adas??ndan ?ngilizlere sat?l?yor. Daha sonra da ninem Tete Nuriye, yine sahiplerinin iste?i ?zerine saray i?erisine sat?l?yor.
O aile 40 y?l sonra, 1925 y?l?ndaki m?badelede Anadolu?ya ge?meden ?nce ?iftlikteki k?leleri azad ediyor. Ninem, dedem ve aileden geri kalanlar da azad edilen k?lelerin i?inde. Anadolu?da yeni kurulan cumhuriyet ve yap?lanlar, adan?n her taraf?nda duyulmu? durumda. Dedem de karar?n? Anadolu?ya ge?mek ?zere veriyor. M?badele kafilesini ta??yan gemiye bir gece gizlice binip, geminin son dura?? olan Ayval?k Cunda Adas??na geliyorlar.

Burada neler yap?yorlar?
Ailemin o g?nler a??s?ndan bildi?i tek i?, hizmet etmek; onlar da bunu yap?yorlar. Ninem ev hizmet?ili?ine giriyor, dedem ise hamall?k yap?yor.

Sonra?..
Sonra, ge?im s?k?nt?s? i?inde b?y?k k?zlar? Zeynep?i de evlatl?k-besleme olarak veriyorlar. Ve ailem tamamen da??lm?? oluyor.
Girit Adas??nda ?ngilizlere sat?lan teyzem Nuriye ile Ayval?k?ta evlatl?k-besleme verilen teyzem Zeynep, y?llar sonra 1940?larda B?y?kada?da, milyonda bir g?r?lecek tesad?fle kar??la??yorlar. Karde? olduklar? anla??l?yor ve sahipleri, bu durumdan etkilenerek iki teyzemi de o g?n serbest b?rak?yor. Daha sonra teyzelerim, anneleri Tete Nuriye?yi de ?stanbul?da buluyorlar. Tete Nuriye o zaman seksenine yak?n ve i? g?remez halde. K?t? an?lar? nedeniyle ?stanbul?da kalmak istemediklerinden, ?zmir Halil R?fat Pa?a?ya gidip yerle?iyorlar.
Ayval?k?taki anneme bir bi?imde bunun haberi ula??yor. Annem de ?zmir?e gelince, ailemden arda kalanlar burada bulu?mu? oluyorlar.

Besleme ya da evlatl?k denen ili?ki bi?imi k?leli?e mi giriyor?
Evet. Bu ili?ki bi?imi evlatl?k, besleme ya da Anadolu?nun ?e?itli yerlerinde de?i?ik isimlendirmelerle cumhuriyet d?neminde devam ediyor. 1964 y?l?nda Birle?mi? Milletler?in m?dahalesiyle cumhuriyet, ?Evlatl?k Yasas??n? kald?rana kadar s?r?yor.
B?t?n bunlar ?imdiye kadar g?r?lmemi?, konu?ulmam?? konulard?r. Osmanl? ?mparatorlu?u?nun bir?ok y?n? tarih?iler ve toplum bilimciler taraf?ndan ara?t?r?lm??, ancak her nedense k?lelik konusu hep g?zden ka?m??, e?ilinmemi?, bak?lmam??t?r.
Biz derne?imizle birlikte, Osmanl? k?le ticaretinin ne olup olmad???n? de?il ama onun sonu?lar?ndan ?t?r? h?l? bug?n da??lm?? on binlerce insana ula??p, o insanlar?n o tarihlerde ya?att?klar? k?lt?r ve gelenekleri aramaya ?al???yoruz. Asl?nda tam anlam?yla, insan olma hakk?m?z? ar?yoruz.
Bir?ok devlet, yak?n tarihte yok olmaya y?z tutmu? k?lt?rleri bulabilmek i?in trilyonlar sarf ediyor. T?rkiye Cumhuriyeti bu anlamda ?ansl?d?r, ??nk? bu i?i biz yapmaya ?al???yoruz.

Asl?nda devlet b?yle bir ?eyi istemiyor olabilir mi?
?ok k?lt?rl?l?kten, mozaik bir toplum olmaktan s?z ediyoruz, ger?ekten de Anadolu ?ok k?lt?rl? bir toplum olmas? anlam?nda ?ok zengindir. Ancak bu zenginli?inin bir aya?? g?z g?re g?re yok oluyor. Sadece ?u tekerlemeyle belki varl?klar?ndan s?z edilmi? oluyor: ?Ya?mur ya??yor, seller ak?yor, Arap k?z? camdan bak?yor.?
Fakat bu kez Arap k?z? camdan farkl? bak?yor. ?nce kendi ge?mi?ine; nereden gelip nereye gitti?ine ve bunun yan?nda, Anadolu halklar?n?n yak?n tarihinde ?zge?mi?ine bak?yor.
Ve bu bak??ta Arap k?z? aynen ?unu diyor: ?B?t?n bunlarda utanacak taraf biz de?iliz!?

Kara derili oldu?unuz i?in Anadolu?da size Arap deniyor de?il mi?
Arap denmesi, Anadolu halk?n?n bir yan?lg?s?d?r. Arap ?rk? beyaz tenlidir. Bunu bilememekten kaynaklan?yor.

?stanbul?a bir toplant? i?in geldiniz galiba...
Evet, Kitle ?rg?tleri Koordinasyonu?nun 8. toplant?s? i?in geldim. Ben ilk defa kat?ld?m. Ger?ekten ?ok olumlu; en geni? cephede birliktelik sa?lanmas? i?in kitle ?rg?tleri aras?nda dayan??ma ve payla??m? organize ediyorlar. ?ok faydal? buldum. Ben, Say?n Milletvekili Sabahat Tuncel?in kat?ld??? toplant?da yer ald?m. Ertesi g?n de g??le ilgili bir panele konu?mac? olarak kat?ld?m.

Sizin yay?nlanm?? kitaplar?n?z vard?, onlardan s?z eder misiniz?
Afrikal?larla ilgili ?al??maya 2000 y?l?nda ba?lad?m. Atalar?m?n ?z ge?mi?ini yazmaya ?al??t?m. Afrikal?lar?n t?m d?nyadaki anlat?mlar? b?yle, yani ???nc? ku?ak taraf?ndan olmu?. 1970-80?lerde televizyonda izledi?imiz ?K?kler? dizisini, Kunta Kinte?yi hat?rlars?n?z; onun yazar? da ???nc? ku?aktan bir Afrikal?. Bu ku?ak ?ara?t?rmac? ku?ak? olarak biliniyor. Birinci ku?ak ya??yor, ikinci ku?ak -?zellikle T?rkiye?de- atalar?n?n ya?ad?klar?ndan utan?p reddediyor, ???nc? ku?ak ise d?n?p kendi tarihine bak?yor.
Ben de bu ku?aktan biri olarak, kendi tarihimizle y?zle?meye ?al???yorum. ?nce kendi annemi; ?K?lelikten ?zg?rl??e Arap Kad?n Kemale?yi yazd?m. ?kinci kitab?m, atalar?m?n ?z ge?mi?ini anlatan ?Kenya-Girit-?stanbul, K?le K?y?s?ndan ?nsan Biyografileri?. Bu kitab?n bas?na yans?mas? sonras? TRT 2 yap?mc?lar? ilgilendiler; bundan ?Arap K?z? Camdan Bak?yor? adl? bir belgesel yap?ld?. ?zellikle bir devlet kanal?n?n bunu yapmas?n? ?nemli g?r?yorum. ?lk defa bir resmi kanal, Osmanl? k?le ticaretinin ne olup olmad???n? ve sonu?lar?n? g?sterecek.
?u anda bitmi? bir ???nc? kitap ?al??mam da var. Bu da Afrikal?larla ilgili; san?r?m ??u Bizim Afrikal?lar? ad?yla ??kacak.

Bir mesle?iniz var m?yd??
Ben mermerciydim, SSK?dan emekli oldum. ?imdi dernek ?al??malar? ve kitap yazmayla ilgileniyorum. 12 Eyl?l ?ncesi ?zmir Tari??te ?al??t?m. T?rkiye i??i s?n?f?n?n tarihinde bir d?n?m noktas? olan o d?nemi de yazd?m. Ben g?r?nmeyenleri, bilinmeyenleri yazd?m.

bir afrikal? gelene?i ?dana bayram??
Bizim Afrikal?lar?n uzun y?llard?r Anadolu topraklar?nda gelenek olarak y?r?tt?kleri, ?zmir?de ?Dana Bayram?? denen, ?stanbul ve Anadolu halk?n?n ?Arap D???n?? dedi?i; her may?s ay?n?n ilk cumartesi g?n? kutlanan bir bayram?m?z var. Bu, ?stanbul?da Veli Efendi Hipodromu?nda ve ?aml?ca Tepesi?nde kutlan?rm??.
Osmanl??da, tarih?ilerin deyi?iyle a??k k?lelik sistemi vard?. Bir zorunluluk de?il ama geleneksel olarak, siyah k?leler 7 y?l, G?rc? ve ?erkes k?leler ise 9 y?l sonra, ad?na itikname denen azadl?k belgesi verilerek azad edilebiliyordu.
Tarihte, bu bir araya geli?ler, Osmanl??da k?lelerin y?lda bir g?n izinli olmalar?na dayan?r. Dana Bayram??nda t?m k?leler bir meydanda toplan?rlar. Ortada bir dana vard?r ama kesilmez. Daha ?ok insanlar?n kendi aile ve tan?d?klar?n? aray?p bulduklar?, kimin nereye g?t?r?ld???n? ??rendikleri, sorunlar?n? payla?t?klar? ve ?e?itli e?lence g?sterileri d?zenledikleri bir g?nd?r. Bu bayram?, ad?na Godya dedi?imiz ki?i d?zenler. Godya genellikle bir kad?nd?r. Erkekler de olabilir ama genellikle kad?nd?r.
Godya ?zg?r k?ledir, yani azadl?d?r. K?leler i?inde s?z? dinlenen, ?nder ve sayg?n insand?r. Hasta iyi edici meziyetleri, bayramlarda dans g?sterilerinde bulunmak gibi yetenekleri de vard?r. Dana Bayram??nda k?zg?n f?r?n?n i?inde dans eder ?rne?in.
Ayr?ca mahkemelerde k?le-efendi ?ikayatlerinde rol ald???; ya?l? ve hasta k?lelerin azad edilmesi konusunda giri?imlerde bulundu?u biliniyor.
Dana olay?na gelince; bu insanlar?n Afrika?daki inan?lar?na g?re dana, hem kutsal hem de maddi a??dan de?erli bir hayvand?r. Ailelerin zenginli?i ve k?lt?r?, ka? danaya sahip olduklar?yla ?l??l?r. Ka? danan var ya da buradaki ?ka? kuru?luk? kavram?na denk olarak, orada ?Ka? danal?k adams?n? deyi?i vard?r. Kutsall?k a??s?ndan da, e?er dana bayram? yap?lmazsa, ya?ad?klar? b?lgeye k?t? ruhlar?n hastal?k sa?aca?? inan??? vard?r.
Bu gelenek, bizim ara?t?rmalar?m?za g?re 1960?lara kadar ?zmir?in kuytu yerle?im b?lgelerinde k???k gruplarla kutlanarak s?rd?r?lm??. Bu tarihten sonra ilk defa biz, ge?en y?l dernek olarak Torbal? Efeo?lu Piknik Sahas??nda 300?e yak?n ?ye ve misafirlerimizle bu bayram? kutlad?k. Yasalarda resmi bir yasaklama yok. N?fus kimlikleri 1936?da verilmi? olsa da cumhuriyetle birlikte k?lelik, radikal bir ?ekilde kald?r?ld???ndan bir a??dan ?Dana Bayram??na gerek de kalmam?? olabilir.
Ancak biz bir k?lt?r diyoruz Dana Bayram??na. Bundan sonra da kutlamaya kararl?y?z. ?ok ilgin?tir, bizim 2006 May?s??nda yapt???m?z o kutlamada bile, bir k?z halas?n? buldu. D???n?n, y?llar sonra... Bu insanlar cumhuriyetle birlikte s?f?rdan ba?lad?lar, bug?n h?l? toplumun en yoksul kesimini olu?turuyorlar.
Memik Horuz
ÖNCEKİ HABER

Emek karikat?rleri sergileniyor

SONRAKİ HABER

politikac?lar? de?il, evlileri ir?ad

Sefer Selvi Karikatürleri
Evrensel Gazetesi Birinci Sayfa
Evrensel Ege Sayfaları
EVRENSEL EGE

Ege'den daha fazla haber, röportaj, mektup, analiz ve köşe yazısı...