Sağlığı korumak devletlerin yükümlülüğüdür

Her insanın,  insan haklarına sahip olması,  nasıl insan hakkı ise,  devletlerin de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1. maddesi başlığında vurgulandığı gibi, insan haklarına “Saygı yükümlülüğü”  vardır. Bu yükümlülük,  hakları tanımaktan uygulamaya,  uygulamadan korumaya,  tedarik etmeye ve geliştirmeye kadar geniş bir alanı kapsar.

Devletlerin - her devletin-  yaşatma yükümlülüğü ya da görevi, “ödevi” vardır. Prof. Dr.  Bahri Savcı, ‘Yaşam Hakkı ve Boyutları’ kitabında devletin  ‘yaşatmacılık  görevi’ni çok güzel anlatır.

Yaşam hakkı ile bağlantılı sağlık hakkı, sağlığın korunması konularındaki insan hakları belgelerine kısaca bir göz atalım isterseniz:

BM insan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 3. maddesinde  “Herkesin yaşama hakkı ile kişi özgürlüğü ve güvenliğine hakkı vardır.”  hükmü yer alır.

Bildirinin 25. maddesi de yaşam hakkı bağlamında herkesin ailesiyle birlikte sağlık hakkını düzenler. Sağlık hakkına yaşama standartlarıyla birlikte yaklaşır. Sadece nefes almak,  sağ olmak değil, standartlar dahilinde yaşamak.  Bu standartlar da tek tek sayılıdır. Bunlar, insan haklarının bölünmezliği, bütünselliği dairesinde anlaşılmalıdır. Tümü bugün artık sosyal haklar olarak nitelenmektedir. Bu hakları tanıyan ve uygulayan devletlere de sosyal devlet denmektedir.  Evrensel Bildiri’nin bu tür sosyal hakları içermesi Bildiri’nin kabul ve ilan edildiği yıllardaki sosyalist ülkelerin haklara ve özgürlüklere bütüncül yaklaşımlarının sonucudur.  Biz  bu durumu pek çok kez “ekmek ve hürriyet “ mücadelesi olarak nitelendirmişizdir.  Madde şöyledir:

“1.    Herkesin, kendisinin ve ailesinin sağlığı ve iyi yaşaması için yeterli yaşama standartlarına hakkı vardır; bu hak, beslenme, giyim, konut, tıbbi bakım ile gerekli toplumsal hizmetleri ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ya da kendi denetiminin dışındaki koşullardan kaynaklanan başka geçimini sağlayamama durumlarında güvenlik hakkını da kapsar.

2.    Anne ve çocukların özel bakım ve yardıma hakları vardır. Tüm çocuklar, evlilik içi ya da dışı doğmuş olmalarına bakılmaksızın, aynı toplumsal korumadan yararlanır.”

1966 tarihli ve sözleşme formatında düzenlendiği için teknik olarak bağlayıcı olduğu kabul edilen BM Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesinin de (Türkiye bakımından onay tarihi 2003’tür), 12. maddesinde  “sağlık standardı hakkı” yer alır ve BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel haklar Komitesinin  “Ulaşılabilecek  en yüksek sağlık standardına sahip olma hakkı olarak nitelendirdiği 14 nolu  Genel Yorum’u (Derleyen,  Leman Uyar, bakınız, https://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/media/uploads/2016/05/05/BMde_Insan_Haklari_Yorumlari_1981_2006.pdf ), ayrıntılı değerlendirmeleri içerir.

Sağlık hakkı, Avrupa Sosyal Şartı’nın  11. maddesinde , “Sağlığın korunması hakkı” başlığı altında yer alır. BM Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme 5. madde,  BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 24. maddesi, Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Kaldırılmasına Dair Sözleşmesi’nin 11 ve 12. maddeleri, Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı’nın 16. maddesi sağlık hakkını düzenleyen ulusalüstü insan hakları belgeleridir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin yaşam hakkını düzenleyen 2. maddesi ile işkence yasağını düzenleyen 3. maddesini devletin yaşatma ödevi ve insan haklarına saygı yükümlülükleri çerçevesinde düşünmek gerekir. Devletin ihlal etmeme yükümlülüğü olduğu gibi, insan haklarını koruma ve önlem alma poizitif yükümlülüğü bulunmaktadır.

İç hukuk bakımından Anayasa’nın yaşam hakkını düzenleyen 17. maddesi, doğrudan sağlık hakkını düzenleyen 56. maddesi o arada sayılabilir.

Anayasa’nın 90. maddesi, usulüne göre yürürlüğe giren uluslararası sözleşmelerin bağlayıcılığını ve  iç hukuk normlarından üstünlüğünü  vurgular.

Yazımızın başlığını tekrarlamak durumundayım:  Sağlığı korumak devletlerin yükümlülüğüdür!