22 Mart 2019 20:26

Zugzwang

Zugzwang

Fotoğraf: Envato

Paylaş

Almanca’dan satranç literatürüne geçen bu kelime, hamle yapmak zorunda olduğunuz  için kaybettiğiniz anı temsil eder. Çoğu zaman taşlarınızın hareketsiz kalmaları nedeniyle gerçekleşir. Yapacağınız herhangi bir hamle mat olmanıza ya da taş kaydetmenize neden oluyorsa zugzwang durumundasınız demektir. Örneğin, marketten bebek maması çalmak zorunda kalan bir baba açıkça zugzwang’tadır.  Bir geyiğin arkasındaki aslanlar ile önündeki nehirde kendisini bekleyen timsahlar arasında seçim yapmasıdır. “Nere gitsem çaresi yok, nere gitsem çaresi yok, yanmışım” dizeleri, zugzwang’ın müzikle ifade edilmiş halidir.  

Basit ama çarpıcı bir örnekle başlamanın etkisi her zaman kalıcıdır. Diyagramda hamle sırası siyahtadır ve siyah vezire rağmen beyaz kazanabilir mi? Evet, beyaz kazanır ve bu bir basım hatası ya da satranç şakası değil.

Öncelikle siyah şahın hareketsiz konumu göze çarpar. Diğer yandan siyahlar Ff6 mat tehdidi yüzünden g4 süremez. Siyah vezir özgür görünmekle beraber beyazın Fe1 mat tehdidine dikkat etmelidir, aynı zamanda vezirin ikinci yatayı terk etmesi durumunda beyazın g2 piyonu açmazda olmayacağından g3 ile mat gelecektir. Dikkatli bir analiz sonunda siyah vezirin aslında hiç de özgür olmadığı anlaşılır. İkinci yatayda kalmalı ve e1 karesini korumalıdır. Bunu yapabilmenin tek yolu 1..Vf2 oynamaktır. Fakat bu durumda 2.Fe5 yanıtı siyaha Ahmet Kaya’nın şarkısını anımsatır.

Siyah artık yapacağı her hamleyle ya mat olacak ya da vezirini kaybedecektir. Beyazın Fg3 tehdidi yüzünden siyahlar sadece 2..Ve1 oynayabilir (2..g4 Ff6 mat ile yanıtlanır). Ancak bu durumda açmazdan kurtulan g2 piyonu g3’e ilerleyerek mat eder. Siyah çok güçlüdür, hamle sırası siyahtadır ve bu yüzden kaybetmek zorundadır.  Örneğin 2...Ve1  3.g3 Vxg3 4. Fxg3 mat

Satranç tarihinde inanılmaz zugzwang örnekleri vardır. Aşağıdaki diyagramda taş eksik olan siyahın kazanmak için ne oynadığını tahmin etmek IQ seviyenizin çok yüksek olduğu anlamına gelebilir.

1923 yılında Büyük Usta Saemisch karşısında taş feda ederek karışık bir konum yaratan Büyük Usta Nimzowitsch  1...h6 !! gibi inanılmaz bir hamle yapıyor. Bu hamleden sonra beyaz zugzwang nedeniyle terk ediyor çünkü oynayabileceği tüm varyantlar (örn: 1..h6 2.Şh2 K5f3, 1..h6 2.Kd1 Ke2, 1..h6 2.Fc1 Fxb1 ve beyaz taşların hareketsizliği nedeniyle siyaha kazançtır. Ne var ki yedi yıl sonra San Remo turnuvasında Alexander Alekhin karşısında bu sefer Nimzowitsch zugzwangta kalacaktır.

Alekhin bu konumda şaşırtıcı 1.h4 hamlesini yapar ve Nimzowitsch terk eder. Yaklaşık 30 yıl önce bu hamleyi ilk gördüğümde inanamamıştım. Anlaşılıyor ki siyahın c6 atı hem c dikeyindeki beyazın kale vezir bataryası nedeniyle hem de fil tarafından açmaza alınmış olması nedeniyle siyahın yapacak iyi bir hamlesi yoktur. Bu sebeple siyahın taşları ile hamle yapması sağlanmalıdır. Fakat siyahlar taşları yerine ‘‘g’’ ve ‘‘h’’piyonlarıyla hamle yapabilir (Satranç dillinde piyonlara piyon, kalan diğerlerine taş ya da taşlar diyoruz)  Alekhin’in yaptığı 1.h4 hamlesi siyah piyonların hareketini kısıtladığından, siyaha az sonra taşlarını hareket ettirmek zorunda kalacağı gerçeğini usulca fısıldıyor. Siyah şah, vezir ya da kale  hareket ettiğinde beyaz b5 piyon sürüşü ile taş kazanır. Vezir kanadında yapılacak olan b5 piyon sürüşünü, şah kanadında yapılan h4 ile işaret etmekse ancak bir dehanın imzası olabilir.

YAZARIN DİĞER YAZILARI
Sefer Selvi Karikatürleri
Evrensel Gazetesi Birinci Sayfa
Evrensel Ege Sayfaları
EVRENSEL EGE

Ege'den daha fazla haber, röportaj, mektup, analiz ve köşe yazısı...