T.C. anayasalarında insan hakları

1921 anayasasından başlayalım. Kurtuluştan kuruluşa giden yolda Osmanlı ülkesinde üçlü iktidar vardır. İlki İstanbul hükümeti, ikincisi 1918 yılından itibaren  İngiltere’nin işgali ve yönetimi altındaki Osmanlının başkenti İstanbul gerçeği ve Ankara hükümeti olarak bilinen kuruluş ve kurtuluşçuların hükümeti.

Bu üç iktidar/otorite farklı amaç gütmektedir. 1921 yılına gelindiğinde İstanbul’da artık bir Meclis yoktur. Sarayın hükümeti vardır. Bir de Ankara’da bir meclis, bir hükümet ve bir ordu vardır.1921 Teşkilatı Esasiye Kanunu 23 maddelik bir kanundur. Bu kanun özelinde insan hakları açısından iki önemli haktan söz etmek mümkündür. Birincisi, ulusların kendi kaderini tayin hakkı açısından, örneğin 1.maddesi, hakimiyetin bilakaydu şart milletin olduğunu vurgular. Millet, mukadderatı bizzat ve bilfiil idare edecektir. 10. maddeden itibaren idare başlığı altında vilayet, kaza ve nahiye örgütlenmesine yer verilir. Vilayet başlıklı 11.maddede, “Vilayet, mahalli umurda manevi şahsiyeti ve muhtariyeti haizdir” hükmü yer alır. Bu düzenlemeyi yönetime katılma hakkı ile ve demokrasi ilkesi ile irtibatlı görmek uygun olur.

1924 anayasası, kurtuluş ve kuruluştan sonraki dönemde Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasasıdır. 102 maddedir. “Türklerin kamu hakları” başlıklı 68. maddeden itibaren, özgürlük, Türklerin eşitliği, sonraki maddelerde de, kişi dokunulmazlığı, düşünme, vicdan, ifade, basın -yayım, seyahat , sözleşme, çalışma, mülkiyet, mülkiyetten yararlanma, şirket kurma, vatandaşlık, toplanma, dernek kurma, dilekçe hak ve özgürlükleri olduğu yazılıdır. Can mal, konut dokunulmazlığı, suç ve cezaların kanuniliği, kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı, işkencenin, angaryanın yasaklanması, kamu yararı dışında kimsenin malının mülkünün kamulaştırılamayacağı, dini özgürlüklerin tanındığı, sansürün yasaklandığı vurgulanır. Seçme ve seçilme hakkına yer verilir. Bugün de Anayasa’nın 66. maddesinden hareketle tartışılan vatandaşlık hakkı bakımından çok önemli 88. maddede, “Türkiye’de din ve ırk ayırt edilmeksizin vatandaşlık bakımından herkese “Türk” denir hükmü de yer alır. 1924 Anayasası’nda sosyal ve ekonomik haklar yer almaz.

1961 Anayasası 27 mayıs 1960 askeri darbesi sonucu hazırlanan bir anayasadır. Toplam 157 maddedir. İkinci kısımda “Temel Haklar ve ödevler”  ana başlığı altında 10. maddeden 34. maddeye kadar “kişinin hakları ve ödevleri” (Eşitlik, kişi dokunulmazlığı, konut dokunulmazlığı, haberleşme hürriyeti, seyahat ve yerleşme hürriyeti, vicdan ve din hürriyeti, düşünce hürriyeti, bilim ve sanat hürriyeti, basın hürriyeti, gazete ve dergi çıkarma hakkı, kitap ve broşür çıkarma hakkı, basın araçlarının korunması, basın dışı haberleşme araçlarından yararlanma hakkı, düzeltme ve cevap hakkı, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı, dernek kurma hakkı, kişi güvenliği, hak arama hürriyeti, tabii yargı yolu, cezaların kanuni ve şahsi olması, zorlama yasağı, ispat hakkı), Üçüncü kısımda 35. maddeden 52. maddeye kadar sosyal ve iktisadi haklar ve ödevler yer alır. Ailenin korunması, mülkiyete ait genel kural, toprak mülkiyeti, kamulaştırma, devletleştirme, çalışma ve sözleşme hürriyeti, iktisadi ve sosyal hayatın düzeni, çalışma hakkı ve ödevi, çalışma şartları, dinlenme hakkı, ücrette adaletin sağlanması, sendika kurma hakkı, toplu sözleşme ve grev hakkı, sosyal güvenlik hakkı, sağlık hakkı, öğrenimin sağlanması, kooperatifçiliği geliştirme, tarımın ve çiftçinin korunması), dördüncü kısımda siyasi haklar ve ödevler başlığı altında, 54. maddeden 62. maddeye kadar da vatandaşlık, seçme ve seçilme hakkı, parti kurma hakkı ve partilerin siyasi hayattaki yeri, partilerin uyacakları esaslar, hizmete girme, mal bildirimi, milli savunma hak ve ödevi, vergi ödevi ve dilekçe hakkı yer alır.

1982 Anayasası da 1961 Anayasası gibi, ikinci kısımda “Temel haklar ve ödevler” başlığı altında dört bölümde düzenlemeler içerir. Kişinin hakları ve ödevleri 17-35, hakların korunmasıyla ilgili hükümler 36-40. ve nihayet sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler de 41-55 ve ara başlıklar halinde, sağlık, çevre ve konut, gençlik ve spor, sosyal güvenlik hakları ara başlıkları düzenlenmiştir. Siyasi haklar ve ödevler başlığı altında 66-74. maddelerde düzenlemeler bulunmaktadır. 1982 anayasası insan hakları ve özgürlükleri açısından, 1961’e göre, 1961 Anayasası listesinde yer almayan  yeni bir hak ve özgürlük içermemektedir.

Haftaya, Osmanlıdan bugüne insan haklarına ilişkin anayasal gelişmelere dair değerlendirmede bulunmaya çalışacağız.