Nâzım Hikmet ve sinema

Nâzım Hikmet’in babası Hikmet Bey, Almanya’da konsolosluk, İstanbul’da Matbuat Müdürlüğü yapmış, emekliliği sonrası Cumhuriyetin ilk yıllarında Kadıköy’de bir sinema işletmeyi denemiş, başaramayınca Süreyya Paşa Sineması’nda yönetici olmayı seçmiş. Nâzım Hikmet’in annesi Celile Hanım, Nâzım’ın deyimiyle dünya güzeli bir kadındır. Resme olan tutkusu onu Paris’e gidebilmek için çocukları Samiye ve Nazım’dan ayırmış. Nâzım, valilik yapmış, edebiyata meraklı dedesinin yanında büyümüş.

19 yaşında gittiği Sovyetler Birliği’nde, Moskova Meydanı’nda izlediği “Açlık… Açlık… Açlık…” adlı belgesel Nâzım Hikmet’i hem sinema ile tanıştırır hem de şiir anlayışının değişmesinde önemli rol oynar. Mayakovski’nin şiirinden de etkilenen Nazım, şiirinde görsel vurgunun belirginleştiği sinemasal bir anlatımı seçer. Moskova’da kaldığı sürece, Doğu Emekçilerinin Komünist Üniversitesi’nde okuyan Nâzım Hikmet, 1924 yılında bu kez Cumhuriyet Türkiye’sine döner.

1923-24 yılları arasında Süreyya Paşa sinemasının müdürlüğünü yapan babası Hikmet Bey, Osmanlıca-Fransızca olan ‘Le Courrier du Cinema/Sinema Postası’ adında bir dergi çıkararak film tanıtımına, sinema haberlerine ve eleştiri yazılarına yer vermeyi kararlaştırmıştır. Nâzım’ın bu dergide kendisine yardım etmesini, yanında çalışmasını ister.

Nâzım Hikmet, çok kısa bir süre önce döndüğü ülkesini yeniden terk ederek Sovyetler Birliği’ne gitmek zorunda kalır. Yeni soruşturmalar ve tutuklamalar başlamıştır ve Nâzım Hikmet de İstiklal Mahkemesi’nde açılan davada on beş yıla mahkûm olur. Tekrar Moskova’dadır. O günlerde Moskova’ya giden Muhsin Ertuğrul’un iyi biçimde ağırlanmasını sağlar. Muhsin Ertuğrul, Odessa ve Bakû’de “Tamilla” (1926) ve Moskova’da “Spartakus” (1926) adlı, öykülü uzun iki film çeker. Nâzım Hikmet bu filmlerde görev almamıştır.

Nazım Hikmet’in bütün isteği ülkesine dönebilmektir. Yürürlüğe giren ceza yasasındaki değişiklikle 15 yıllık hapis cezası ortadan kalkmıştır fakat 1927 Tevkifatı nedeniyle çarptırıldığı 3 aylık ceza nedeniyle yasal yollardan dönemez. 1928 yılının Temmuz’unda pasaportsuz olarak gizlice geldiği Hopa’da tutuklanır. Yedi ay süren hapisliğin ardından serbest kalır. Bu Nâzım’ın ilk hapse girişidir.

HAZIR PİYESİN VAR MI?

Nâzım Hikmet, hayatının her anında yazmayı, sanatı düşünüyor, sürekli üretiyordur. Resim yapar… Sinema üzerine de yazılar yazar. Hollywood sinemasına karşıdır, sahici bulmaz. Bizim sinemamızın da Hollywood sinemasını taklit etmesine karşıdır.

Bir gün Muhsin Ertuğrul ziyaretine gelir ve “Hazır piyesin var mı?” diye sorar. Bu ziyaret ve talep Nâzım Hikmet’in tiyatroyla, ardından da sinemayla bağını yeniden kurar. “Kafatası” ve “Bir Ölü Evi” piyeslerini yazar. Böylece Nâzım Hikmet ve Muhsin Ertuğrul arasında da bir dostluk ve iş arkadaşlığı bağı oluşur. Muhsin Ertuğrul’un İpek Film için çektiği “Bir Millet Uyanıyor” filminde de Nâzım Hikmet, hem reji asistanı hem de seslendirme yönetmeni olarak önemli bir rol oynar. İpek Film’in sahibi İpekçiler, ilk sesli film stüdyosunu da kurar. 1933 yılında Nâzım Hikmet’in yönetmenliğinde İpek Film Stüdyosunda Türkçe dublaj yapılmaya başlanır.

Muhsin Ertuğrul, Nâzım Hikmet’le işbirliğini sürdürür ve “Karım Beni Aldatırsa” filminin senaryosunu yazdırır. Nâzım Hikmet daha sonra da birçok filmde kullanacağı Mümtaz Osman imzasıyla senarist olarak yer alır filmde. 1933 yılında çekilen yedi filmin beşi “Cici Berber”, “Fena Yol”, “Karım Beni Aldatırsa”, “Naşit Dolandırıcı”, “Söz Bir Allah Bir” bu ikilinin imzasını taşır; yönetmen Muhsin Ertuğrul, senaryo Mümtaz Osman. Aynı yıl çekilen “Düğün Gecesi/Kanlı Nigar” filminin ise hem yönetmeni hem de senaristidir Nâzım Hikmet. 1934 yılında da Muhsin Ertuğrul’un yönettiği “Aysel Bataklı Damın Kızı”, “Leblebici Horhor Ağa” ve “Milyon Avcıları”nın senaryoları da Mümtaz Osman takma adıyla Nâzım Hikmet’e aittir. Nâzım Hikmet 1937 yılında “Güneşe Doğru” filmiyle senaryosunu da yazdığı filmde bir kez daha yönetmenlik yapar. Bütün bu çalışmaları sürerken hakkında da yeni davalar açılmıştır ve 1938 yılında tutuklanır. Uzun mahkûmiyet yılları başlamıştır. Buna rağmen İpekçiler ve Muhsin Ertuğrul, Nâzım Hikmet’le ilişkilerini kesmez, senaryo yazdırmayı sürdürürler. 1939 yılında “Tosun Paşa”, 1940’ta “Şehvet Kurbanı”, 1941 yılında “Kahveci Güzeli”(M. İhsan imzasıyla) ve 1942’de de “Kıskanç” filmleri çekilir Mümtaz Osman imzalı senaryolarla.

Nâzım Hikmet 1946 yılında Muhsin Ertuğrul için Ercüment Er imzasıyla özgün bir senaryo yazar: “Kızılırmak Karakoyun”. Bu birlikte son çalışmalarıdır. Nâzım Hikmet cezaevindedir ve haksız yere, yasalarda karşılığı olmamasına rağmen 28 yıl gibi ağır bir cezaya çarptırılmıştır. Nâzım bu haksızlığı ortadan kaldırmak ve özgürlüğüne kavuşmak için girişimlerde bulunur. Açlık grevi yapar. “Kayıtsız şartsız affedilmesi talebi” yurt içinde ve yurt dışında yayılmaya başlar. “Nâzım Hikmet’e Af” kampanyaları yaygınlaşır. Af dilekçeleriyle imza kampanyaları açılır. Hükümet değişmiş, Demokrat Parti iktidara gelmiştir. Nâzım Hikmet yeni hükümetin çıkardığı af yasasıyla 15 Temmuz 1950’de hapisten çıkar. 1951 yılında yine İpek Film hesabına “Barbaros Hayrettin Paşa” ve “Lale Devri” filmlerinin senaryolarını yazar. Senaryosunu o sıralarda yazdığı “Balıkçı Güzeli” filmi ise, 1953 yılında Baha Gelenbevi tarafından filme çekilir. Bu üç senaryosunda da İhsan Koza imzasını kullanır.

Devlet bir türlü yakasını bırakmıyordur Nâzım’ın. Peşinde sürekli sivil polisler vardır. Askerliğini yapmamış olduğu gerekçesiyle şubeye çağırılır. 8 Haziran 1951 günü Kadıköy Askerlik Şubesi Nâzım Hikmet’in er olarak askerliğini iki yıl Sivas’ın Zara ilçesinde yapması için karar alır. Oysa Nâzım daha önce askere gitmiş fakat sağlığı elverişli olmadığı için çürük raporu verilerek terhis edilmiştir. Polis takiplerinden, komplo endişelerinden iyice bunalmıştır. Nâzım Hikmet, bir kez daha çok sevdiği ülkesinden ayrılmayı kafasına koyar. 

Yine Haziran’dır aylardan. 17 Haziran 1951 günü, Refik Erduran’ın ayarladığı bir deniz motoruyla İstanbul Boğazı’ndan Karadeniz’e çıkarlar. Karadeniz’de bindiği Plekhanov şilebiyle Romanya’nın Köstence limanına çıkar. Oradan da Moskova’ya gönderilir.