Tek parti döneminin çözülüşü ve çok partili döneme geçiş

Fatih Polat

1929 Dünya ekonomik buhranı, Türkiye’deki iktidar koalisyonunun kanatları olan ticaret burjuvazisi ve büyük toprak sahiplerinin durumunu sarsmış, bürokratik kadroların siyasi ağırlığı artmıştı.

Ancak buna rağmen, Takriri Sükun Yasası’ndan itibaren burjuva demokratik hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, bunun Şeyh Sait İsyanı örneğinde de görüldüğü gibi, katliamları da içeren bir tarzda uygulanması, basın üzerinde ağır bir baskı rejiminin işletilmesi, ekonomi politikalarının vergiler kanalıyla yoksul kitlelerin üstünden yürütülmesi siyasi iktidarın itibarını da sarsan bir gelişme olmuştu. Bürokrat kadrolar 1930’da, Serbest Fırka’nın kurulmasını sağlayarak, bir yumuşama izlenimi yaratmaya çalıştılar. Ancak bu da özünde bir danışıklı dövüştü. Atatürk’ün isteği ile yakın arkadaşları tarafından kurulmuş olan bu parti, üç aydan biraz daha fazla yaşayabilmiş ve yine Atatürk’ün talimatıyla kapatılmıştı.
Bu süreç, sertlik politikalarının arttığı bir süreçtir.

POLİS REJİMİ VE VARLIK VERGİSİ

1931 yılında kabul edilen Matbuat Kanunu, ‘Memleketin Umumi siyasetine dokunacak neşriyattan dolayı” Bakanlar Kurulu’na gazete kapatma yetkisini veriyordu. 1934 yılında kabul edilen Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu, bireysel özgürlüklerin keyfi biçimde sınırlanmasına imkan veren ve adeta bir polis rejiminin temelini atan nitelikteydi. Daha sonraki süreçlerde değişiklikler geçirmiş olsa da, bugün, kamuoyunda ciddi soru işaretleri ve kaygılara yol açan gazeteci gözaltıları da dahil olmak üzere pek çok uygulaması ile tartışılan polis uygulamalarının kökleri buralara kadar uzanmaktadır.

Yine bu dönemde, aslolarak azınlıklara karşı uygulanan Varlık Vergisi çıkarılmıştır. Borcunu ödemeyenler ise, (İki lira gündelikle ve bu iki liranın bir lirası vergi borcu olarak kesilmek üzere) Aşkale çalışma kamplarına gönderilmiştir. Zaven Biberyan, ‘Babam Aşkale’ye Gitmedi’ adlı romanında, varlık vergisi uygulamaları altında ezilen, varını yoğunu kaybeden bir baba ekseninde İstanbul Ermenilerinin yaşamından kesitler sunarken dönemin özelliklerini de çarpıcı bir biçimde anlatmıştır. Türkiye’nin demokrasi tarihinde azınlıklara yaklaşımın izini sürerken belgelere dayalı kitaplar yanında, romanların da, dönemin toplumsal ilişkilerinin fotoğrafını veren ciddi kaynaklar olduğunu da bu arada not etmiş olalım.

DP İKTİDARINI HAZIRLAYAN KOŞULLAR

Tek parti yönetimine dayalı bu yıllar, baskı politikaları ve uyguladığı ekonomik politikalar nedeniyle, CHP iktidarının altını boşaltırken, büyük toprak sahipleri ve ticaret burjuvazisinin CHP’den kopan küçük bir grubun öncülüğünde yeni bir siyasi örgütlenme sürecine girmesi de, CHP’nin tecrit olma sürecini hızlandırmıştır. CHP’nin kaybettiği sınıfların öncülüğünde örgütlenen Demokrat Parti (DP), tek parti döneminin uygulamalarından bunalan halk kitlelerinin de desteğini alarak iktidara gelmiştir.

Türkiye’de ‘tek parti’ devrinin kapanmasında uluslararası faktörler de etkili olmuştur.

2. Dünya Savaşı’nda Hitler’in yenilgisi ve faşizmi çağrıştıran ‘tekçi’ rejimlerin demokratik ülkelerin kamuoylarında tepki ile karşılanır hale gelmesi, Türkiye’yi de etkileyen gelişmelerdendi. 2. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan yeni düzende, Türkiye’deki ‘Milli Şeflik’ müessesi, tek parti yönetimi, Almanya’nın Führer’i, İtalya’nın Duçe’si gibi bir ilişkilendirmeyi gösteriyordu.

YARIN: DP iktidarı ve ilk askeri darbe

evrensel.net