İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri

Ramis SAĞLAM
İzmir

Türkiye’de son yıllarda peşi sıra gündeme gelen arşiv araştırmacılığı ürünleri, bilinmeyen bir dönemin aydınlatılmasına aracı oluyor. Arşivlerin tozlu raflarında gün yüzüne çıkmayı bekleyen binlerce belge ve dosya onu gizleyenlerin izin verdiği sınır ve sayıda araştırmacısını bekliyor. Bu araştırmacılardan biri de Araştırmacı-Yazar Emel Akal.

“İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri” Kitabının Yazarı Akal, kitapta 1920 yılı nisan ayından 1921 baharına kadar geçen bir yıllık bir zaman diliminde yaşananları, çeşitli iç ve dış faktörleri çözümlüyor. İstanbul, Ankara, Erzurum, Trabzon, Eskişehir, Moskova, Bakü, Berlin arasında mekik dokuyan siyasi aktörleri, ittihatçıları, komünistleri takip ederek ilişkileri, bağlantıları ve olayları yerli yerine oturtmaya girişiyor.

ANKARA-MOSKOVA İLİŞKİLERİ

Yazar, “Mustafa Kemal, İttihat Terakki ve Bolşevizm” adlı kitabının devamı olarak nitelendiriyor. Akal; kitabın tarihsel bağlamını “İlk kitapta Milli Mücadele döneminin önde gelen siyasi aktörlerinin 1918 öncesi ve 1918-1920 yılları arasında birbirleriyle olan ilişkilerini ve faaliyetlerini incelemiştim. Bu kitap ise sadece 1 yılı, 1920-21 yılları arasını kapsıyor” sözleriyle açıklıyor. Ancak yazar “Müslüman Komünistler” kitabının, 1917-18 yıllarını kapsadığı için kronolojik olarak bu iki kitaptan önce okunması gerektiğine vurgu yapıyor. Bu okumalar sonucunda 1917-1921 yılları arasındaki Ankara-Moskova ilişkilerinin gözler önüne serileceğini vurguluyor.

O dönemi “Sıcak 1920” diye nitelendiren yazar, kitapta siyasi bir panoramayı aktarmanın çabasına girişiyor. Akal, dönemin siyasi aktörlerini, “Ankara’da BMM’nde milletvekilleri, Ege’de Kuvayımilliye adı altında örgütlenen çeteler, Erzurum’da Karabekir ve Sovyet etkisi, Trabzon’da Enver Paşa taraftarlarının faaliyetleri… Pıtrak gibi kurulan teşkilatlar: Karakol, Yeşil Ordu Cemiyeti, Halk Zümresi, Komünist Bolşevik Fırkası, İştirakiyun Fırkası, Türkiye Komünist Partisi” diye sıralıyor. Farklı toplumsal grupların çıkarlarına yönelik süren bu faaliyette onlarca siyasi aktörün mücadelesini izliyor, okurlara izletiyor ve bu aktörlerin amaçladığı hedefe varmak için birbirleriyle amansız bir mücadele içine girdiğine dikkat çekiyor.

1920-21 yıllarında Mustafa Kemal’in, Karabekir’in, Enver Paşa’nın, Yunus Nadi’nin, Mustafa Suphi’nin, Nazım Bey’in, Hamit Bey’in ve pek çok siyasetçinin faaliyetlerini, “Bir diğerinin yok olması veya var olmasını belirlediği günler” olarak niteliyor Akal. Eskişehir-Ankara merkezli Türkiye Halk İştirakiyun Fırkasının ve Bakü merkezli Türkiye Komünist Fırkasının paralel yok edilişinde Mustafa Kemal’e ve Şark Mefkuresi’ne yönelik muhalefetin giderek güçlenmesinin etkisi nedir? Mustafa Suphi’nin katledilmesinde Erzurum Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyetinin kuruluşu ve antikomünist, İngilizci Erzurum Valisi Hamit Bey ve arkadaşlarının etkisi nedir? Komünistler bu mukaddesatçı muhalefeti teskin etmek için önlerine mi atılmıştır? Birçok soruya yanıt arama çabası Akal’ın başka soruları da kendisine sormasına neden olmuş.

MİKRO TARİH ÇALIŞMASI

“İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri” kitabını yazar, Birinci Paylaşım Savaşı sonrasında ancak işçi devleti Sovyetler Birliği’nin maddi-manevi destek ve yardımlarıyla kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarına ait bir mikro tarih çalışması olarak niteliyor.  Bu noktada sözü Akal’a bırakalım: “Benim ince ince, neredeyse her günü anlamaya ve anlatmaya çalıştığım bu çalışmaların önemi, tarihsel olgulara sırtını dönüp bir Kemalizm heyulası yaratanlara cevap niteliğinde olmasıdır. Milli Mücadeleyi veren kadrolar gökten zembille inmemiş, Osmanlı ve İttihatçı geçmişleri ile onlarla da çelişki ve çatışma içinde yürümüşlerdir.” 

Her biri kendi görüşleri doğrultusunda hareket eden 1917-1921 yılları arasında siyaset yapan aktörlerin incelendiği üç kitabı için Akal, “Post-Kemalist eleştirilere de yanıt niteliğinde” olduğunu söylüyor. Akal’ın çalışmaları hâlâ tam olarak aydınlatılamayan bir dönemi anlama ve anlatma çabası. Dönemin kendi içindeki eleştirileri, yorumlamaları bundan sonra da devam edeceğe benziyor. Dönemi anlamaya yardımcı olacak bu kitaplar meraklısını raflarda bekliyor.

EMEL AKAL KİMDİR

İlk, orta, lise öğrenimini Ankara’da tamamlayan Akal, İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümünü bitirdi. 1996’da ODTÜ’de sosyoloji yüksek lisansı, 2001’de Ankara Üniversitesinde siyaset bilimi doktorası yaptı. Boğaziçi, Muğla, Bilkent üniversitelerinde Türkiye tarihi üzerine dersler verdi. Birçok makalesinin yanı sıra Kızıl Feministler: Bir Sözlü Tarih Çalışması (İletişim, 2011); Milli Mücadelenin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat Terakki ve Bolşevizm (İletişim, 2012); Moskova, Londra, Ankara Üçgeninde İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri (İletişim, 2012); Müslüman Komünistler (İletişim, 2020) adlı kitapları yayımlanmıştır.