Dr. Arzu Yılmaz: Suriye’de barış ve istikrar olmayacağı açık

Hüseyin İNANÇ
Ankara

Dr. Arzu Yılmaz ile Cemal Kaşıkçı cinayeti sonrası gözlerin çevrildiği Suudi Arabistan’ı, İdlib’de düğümlenen Astana sürecini ve Irak’ın mevcut durumunu konuştuk. ABD’nin “Astana’nın fişinin çekilmesi lazım” açıklamasının “ABD’nin bölgeden çekileceğine değil, ayağını çekse bile özellikle Rusya’ya karşı elini güçlendirme çabasında olacağına” işaret ettiğini belirten Yılmaz, “Türkiye de bu belirsizlik içinde kendine alan açmak için her fırsatı değerlendiriyor. Bu tabloda Suriye’de ne olacağını bilmiyoruz ama bir barış ve istikrar olmayacağı açık” değerlendirmesinde bulundu.

Yılmaz, İran’a yönelik ABD yaptırımları için de, “Irak ve Suriye’de statükonun yeniden tesisi İran’sız yapılamaz” dedi.

Arjantin’de toplanan G20 Zirvesi, Rusya- Ukrayna gerilimi, ABD ile Çin arasındaki ticaret savaşı ve Suudi Gazeteci Cemal Kaşıkçı cinayetinin gölgesinde gerçekleşti. Kaşıkçı cinayetin-deki rolü tartışılan Suudi Veliaht Prens Muhammed bin Selman zirveye katıldı, ikili görüşmeler yaptı. 2020’deki G20 zirvesinin Suudi Arabistan’da düzenlenmesi kararı alındı. Bu karar Ortadoğu için ifade ediyor? Ayrıca zirvede yaşanan gelişmelere ilişkin değerlendirmeniz nedir?

G20 ve NATO gibi uluslararası toplantıların son birkaç yılda tecrübe edildiği üzere bir sonuç bildirgesi yayınlaması, yayınlayabilmiş olması bile başarı sayılıyor. G20’nin toplantı sonrasında yayımladığı sonuç bildirgesi de G20 üyesi devletlerin ortaklaştıkları konulardan çok ihtilaf halinde oldukları, ayrıştıkları konuları öne çıkaran bir bildirge. Bu genel çerçeve içinde Bin Selman’ı ve Suudi Arabistan’ı konuşmak daha doğru olacaktır. Şu bir gerçek; neoliberal politikalarla iyice palazlanan kapitalizm denilen canavar sonunda kazananlarını da yemeye başladı. Hal böyleyken rüzgarın tersine döndüğü bir durumda devletler ve liderler, pozisyonlarını yeniden belirleme telaşındalar. Sonuç bildirgesi teyit etti ki bu sistem ayakta kalmakta zorlanıyor ama buna karşın etkin bir politika üretilemiyor. Bu durumda ekonomik olarak korumacı, siyasi olarak kendi içine kapanan politikalar devreye giriyor. ABD’nin “Önce Amerika” politikalarında kristalize olduğu haliyle herkesin kendi ulusal çıkarlarına öncelik verdiği bir durum. Devletler çıkarlarda ve tehditlerde ortaklaşamıyorlar. Suudi Arabistan meselesi de böyle. ABD Kongresi’nin de teyit ettiği üzere, Suudi Arabistan’ın Kaşıkçı cinayetindeki sorumluluğu kesin olmasına rağmen G20’nin 2020’de S. Arabistan’da toplanmasına karar verilebiliyor. Çünkü zaten arıza veren bir sistemde kimse daha fazla çatlaklar oluşmasını istemiyor. Sistemin içine düştüğü krizin bir sonucu ve bu haliyle aslında  sürpriz bir tarafı da yok.

G20 Zirvesi’nde Rusya Devlet Başkanı Putin ile Suudi Arabistan Velihat Prensi Bin Selman’ın verdiği fotoğraf çok konuşuldu. Bu fotoğrafın anlamı nedir?

Bir bakıma ABD ile Rusya arasındaki gerilimin karikatürize edilmiş haliydi diyebiliriz. Trump’ın Ortadoğu politikasında en önemli ortağı Suudi Arabistan ile bir sorun yaşaması halinde Rusya’nın Suudi Arabistan lehine devrede olabileceğinin mesajıydı o fotoğraf. Sonuçta S. Arabistan’ın en büyük petrol üreticisi ülke olarak hem dünya ekonomisindeki hem de Ortadoğu’daki ağırlığı yadsınamaz.

‘TÜRKİYE BELİRSİZLİK İÇİNDE KENDİNE ALAN AÇMAK İSTİYOR’

Suriye iç savaşının düğümlendiği İdlib gündemli 11. toplantı Türkiye, Rusya ve İran’ın katılımıyla Kazakistan’ın başkenti Astana’da yapıldı. ABD’nin Suriye Özel Temsilcisi James Jeffrey, “Artık Astana’nın fişini çekme vakti” açıklaması yaptı. Diğer yandan Cumhurbaşkanı Erdoğan, Afrin operasyonunu da hatırlatarak, Suriye’nin kuzeyine yönelik operasyonların yapılacağını gündeme getiriyor. Bu bağlamda Rusya ve ABD’nin Suriye’ye yönelik politikalarını da göz önüne aldığımızda Suriye ile ilgili ne tür gelişmeler yaşanabilir?

Biraz önce G20 örneğinde işaret etmeye çalıştığım uluslararası sistemin içine düştüğü krizin Ortadoğu ölçeğinde yansımaları bakımından Suriye ve Irak örnekleri bir turnusol kağıdı gibi. Ortadoğu’da bir dönüşüm kendini dayatıyor ama bunun faturasını ne siyasi ne askeri ne de ekonomik kimsenin ödemeye niyeti yok. Ortadoğu ülkelerinin zaten böyle bir kapasitesi yok, uluslararası toplumun da niyeti yok. Yeni bir şey kurmanın maliyetini kimse üstlenmiyor. Peki, ne olacak? Eskinin korunması gerekiyor. Sisi’nin Mısır’da iktidara gelmesi, Esad’la ucu açık bir geçiş sürecinin kabullenilmesi, Irak’ta yeniden Irak milliyetçiliği üzerinden Irak’ın toprak bütünlüğünün ve merkezi yönetimin güçlendirilerek statünün korunması gibi tüm örnekler bize mevcut olanı korumanın en düşük maliyetli seçenek olarak tercih edildiğini gösteriyor. Fakat burada da şöyle bir sorun ortaya çıktı. Büyük güçlerin doğrudan müdahil olmadığı ve bu durumda bölgesel güçlere daha fazla ihtiyaç duyduğu bir zamanda büyük güçler ve bölge güçler çıkarlarda ve tehditlerde ortaklaşmıyor. ABD ile Türkiye örneğin Arap Baharı sürecinde ayrıştı. Öte yandan, Suudi Arabistan üzerinden kurulmaya çalışılan yeni ittifak ilişkileri ya da İslami NATO projesi belli ki çalışmıyor. Böyle bir yapısal sorun var. Büyük oyuncu ABD Ortadoğu’da eskisi kadar yüksek maliyetleri ödemek istemiyor ve fakat çıkarlarının ve statükonun korunması için gerekli düzenlemeleri yapacağı bölgesel oyuncularla da eskisi gibi etkili çalışamıyor. Bunun sonucunda gelişen pratik ise devlet dışı aktörlerin ortaya çıkması oldu. Bu durum en somut olarak IŞİD sürecinde görüldü. Kürtler ve Suriye’deki Sünni muhalefet bu açıdan önemli. “Astana’nın fişini çekmek lazım” sözü de sanılanın aksine ABD’nin bölgeden çekileceğini değil, ayağını çekse bile özellikle Rusya’ya karşı elini güçlendirme çabasında olacağına işaret ediyor. Türkiye de bu belirsizlik içinde kendine alan açmak için her fırsatı değerlendiriyor. Bu tabloda Suriye’de ne olacağını bilmiyoruz ama bir barış ve istikrar olmayacağı açık.

‘İRAN HÂLÂ ÖNEMLİ OYUN KURUCULARDAN BİRİ’

ABD yönetimi, 2015’te nükleer anlaşma çerçevesinde kaldırdığı İran’a yönelik enerji, finans ve deniz taşımacılığı sektörlerini de kapsayan yaptırım kararlarının ikinci aşamasını da dev-reye soktu. İran’a yönelik yaptırım kararlarının Ortadoğu’ya hem AB - ABD hem de ABD-Rusya ilişkilerine yansımasına nasıl olur?

İran’ın genişlemesi öyle bir aşamaya geldi ki artık geri döndürülmesi öyle basit ekonomik adımlarla ya da siyasi baskı ile elde edilemez. Hatta öyle ki bu konuda güç kullanmaya dönük ısrarcı bir çaba, Suriye ve Irak’ta zar zor tesis edilmeye çalışan topraksal bütünlüğün ve düzenin de bozulması anlamına gelecektir. Türkiye’nin, Katar’ın ya da Avrupa’nın bu yaptırımlara itiraz etmesinin ötesinde yukarıda açıklamaya çalıştığı gibi Amerika’nın kendi içinde de bir çelişki var. ABD, bir yandan yaptırım uygulayacağını söylüyor, öbür yandan sahada bu sözünü ettiğim gerçeğin gereği İran’la işbirliği yapmak zorunda kalıyor. Yaptırımı söyleyen bile söylediğine uygun bir duruş sergileyemediği Ortadoğu’da İran’ı çevrelemek mümkün değil. İran açısından yaptırımların ekonomik çıktısı bir sene önce konsilde oldu zaten. İran’ın parası pul oldu, ekonomisi yaşayabileceği zararı yaşadı. Ekonomistlerin deyimiyle İran piyasası yaptırımları bir sene önce satın aldı. Buna rağmen İran içeride kontrolü tüm eylemlere rağmen kaybetmedi. Hem içeride hem de dışarıda bu süreci yönetebileceğini gösterdi. ABD’nin yaşadığı çelişki, uluslararası alanda müttefikleri ile içine düştüğü uyumsuz durum hesaba katılırsa bu hikayede İran’ın payına düşen maliyetin ciddi bir maliyet olduğunu düşünmüyorum. İran hâlâ Ortadoğu’daki en önemli oyun kuruculardan biri ve ABD yaptırımlarına rağmen bu rolünü ve gücünü kaybetmediğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

‘IRAK’TA İSTİKRARI SAĞLAMAK MÜMKÜN DEĞİL, BUNU HERKES BİLİYOR’

Irak’ta 12 Mayıs’ta yapılan ve hile iddiaları ile gündeme gelen düşük katılımlı seçimlerin ardından uzun bir süre hükümet kurulamadı. Bu süre zarfında, elektrik krizi, yüksek orandaki işsizlik ve kamu hizmeti yoksunluğunu da kapsayan protestolar yaşandı. Sonunda Irak’ta, Kürt partilerin yer almadığı bir koalisyon hükümeti kuruldu. Öncesi bir yana, ABD işgalin-den sonra da gün yüzü görmeyen Irak’taki gelişmeleri nasıl yorumluyorsunuz?

Irak meselesinin bize söylediği iki şey var. İlki statüko öyle bir kere bozulunca yeniden kolay kolay tesis edilemiyor. Bu bağlamda Suriye için yapılan  öngörülenin en somut göstergesi Irak. İkincisi ise İran’ı çevreleme politikasının başarılı olamayacağı. İran’ı ne kadar çevreleyeceğiz ya da İran rejimini dönüştüreceğiz denilse de bugün Irak ve Suriye’de statükonun yeniden tesisi İran’sız yapılamaz. ABD’nin Avrupa ile ayrışmasının temelinde yatan sorunlardan biri de bu. Halihazırda Ortadoğu’da yürütülmeye çalışılan politikayla İran’a karşı yaptırım uygulama kararı birbiriyle temelden çelişiyor çünkü. Irak ve Suriye’de bugün eğer statükoyu yeniden tesis etmek istiyorsanız İran’ı denklem dışında tutamazsınız. Irak’ta yeni bir cumhurbaşkanı seçilmesi ya da yarım yamalak da olsa kurulun hükümet de gösterdi ki ABD, İran ile yakın çalışmak durumunda kalıyor. Diğer taraftan Irak’ın yeniden inşasının bir maliyeti var. Sene başında Kuveyt’te yapılan Irak’ı yeniden inşa toplantısı gösterdi ki maliyet çok yüksek ve o maliyeti karşılayabilecek devlet şu anda yok. Irak’ta istikrarı sağlamak mümkün değil, bunu herkes biliyor. Şu anda hedef istikrarsızlığı yönetebilme becerilerini arttırmak. Bu beceri arttırma aşamasında da İran ile işbirliği kaçınılmazdır.

KDP İLE PKK ULUSLARARASI VE BÖLGESEL AKTÖRLERİN HEDEFİNDE

Irak Kürdistan Bölgesi’nde bağımsızlık referandumundan sonra yapılan parlamento seçimlerinin ardından, henüz yeni hükümet kurulmadı. Diğer yandan Bölge Hükümeti 25 Kasım’da aldığı kararla Tevgera Azadî’nin 5 bürosunu kapattı. Zaman zaman yolsuzluk protestolarının yaşandığı Kürdistan Bölgesinde özellikle bağımsızlık referandumu sonrasında yaşanan geliş-melere dair neler söyleyebilirsiniz?

Barzani’nin son Bağdat gezisi Irak Kürdistan yönetiminin kayıplarının telafisi turu şeklinde yorumlanabilir. Bağımsızlık referandumu esnasında Barzani tüm ısrarlara rağmen idealist bir politika izlemişti, şimdi pragmatik bir u dönüş yapıyor. Ama benim görebildiğim kadarıyla somut sonuçlar alma beklentisinden çok tansiyonu düşürmek ve daha fazla zarar görmenin önüne geçmek murat edilen. Zira statükonun yeniden tesis edilme sürecinde belli ki Kürtler kazanımlarından daha çok şey kaybedecek gibi görünüyor. Statükonun yeniden tesisi için önce İŞİD’in çevrelenmesi gerekiyordu. Sonra sıra Kürtlere geldi. Çünkü bu ikisi mevcut politik sınırları silikleştiren bir askeri ve politik hareketlilik kazandı. Bu bağlamda KDP ve PKK belli ki öncelikli hedef. Kerkük’de ve Afrin’de olanlar bunu ortaya koyuyor zaten. Bu tabloda Yekiti de yeniden güç kazanmaya çabalıyor. Bu çabasında da hem Bağdat hem uluslararası ve bölgesel aktörler kendisini destekliyor. Yekiti (KYB) Kürdistan siyasal alanında son yıllarda çeperde kalmıştı. Talabani’nin sağlık sorunlarıyla beraber ortaya çıkan çok başlılık nedeniyle Yekiti Arap baharıyla başlayan hızlı dönüşüme ayak uyduramadı. Öte yandan coğrafi olarak da yeni Kürt dinamiklerinin inşa olduğu alana uzak kaldı. Siyasi etki alanı açısından PKK ve KDP genişlerken Yekiti Soran’in dışına çıkamadı. Bu da büyük ölçüde 2000’lerin başında varılan Kürt partileri arası güç paylaşımı dengesini bozdu. Bugün KDP ile PKK’nin artan ve genişleyen etkisinin hem bölgesel hem uluslararası aktörler tarafından açıkça geriye döndürülmeye çalışıldığı bir dönemde Yekiti yeniden denklemdeki yerini almaya çalışıyor. Bunu 16 Ekim’de KDP ile karşı karşıya gelerek yaptı. Şimdi de PKK ile karşı kaşıya geliyor. KDP ve PKK’nin gücünü azaltma çabasında  Kürt iç siyaseti açısından kuskusuz en elverişli aktör Yekiti. Tüm bunların bize gösterdiği ise halihazırda Kürdistan’ın karşı karşıya olduğu en önemli sorunun Kürtler arası yeni güç dengesinin kurulması olduğu. Bu yeni denge ortaya çıktığında geleceğe ilişkin daha net öngörülerde bulunabiliriz sanırım.