AKP ile Aleviler arasındaki sorun farklı dilden konuşmak

Şerif KARATAŞ
İstanbul 

Alevilerle ilgili önemli bir çalışmaya imza atan Düzce Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi Mehmet Ertan’ın, kitabında 2000’li yıllara kadar Alevilerin gözüyle cumhuriyet tarihine dair kesitler görmek mümkün. Psikolojik ve siyasi analizlere çalışmasını hazırlayan Ertan, çalışmasını “Aleviliğin Politikleşme Süreci” adıyla kitaplaştırdı. Kitap, İletişim Yayınları’ndan çıktı. 15 yılı geride bırakan AKP hükümetlerinin Alevileri ilişkin yaptıkları çalıştayları hatırlatan Ertan, “Bugün AKP ile Aleviler arasındaki en önemli sorun iki tarafın farklı dilleri konuşmasıdır. Bir tarafta Aleviliği siyasi bir sorun olarak ele alan ve siyasal sistemden taleplerle bu sorunu çözmeye çalışan Alevi hareketi var; diğer tarafta Alevi sorununu dinsel bir mesele olarak ele alıp Alevileri kendilerini İslami bir tarikat olarak tanımlamaya davet eden bir hükümet var. Bu düzlemde iki ayrı dili konuşan insan ne kadar anlaşabilirse, AKP ile Alevilerin anlaşma şansı da o kadardır denilebilir” değerlendirmesinde bulundu. Ertan, kitabı üzerinden Alevileri konuştuk. Ertan’ın yanıtları şöyle: 

Kitabınızın Türkiye’nin sosyal, ekonomik ve siyasi tarihine dair Alevilerin açısından bakan yanı var. Cumhuriyetin ilk yılları ve 1950’ye kadar gelen bir süre ve ‘50’lerden sonra gelen kentleşmenin Aleviliğe asıl darbeyi vurduğunu söylüyoruz. Bunu biraz açar mısınız?
Kentleşmenin Aleviliğe darbe vurmasından çok geleneksel Aleviliği çözdüğünü belirtmek daha yerinde bir ifade olur. Geleneksel Alevilik, dışa kapalı kırsal yaşam örüntüsü içinde, soydan gelen bir kutsiyete sahip olan Alevi dedelerinin sosyal ve dini otoritesi altında yürütülen otonom bir sosyal yapıdır. Geleneksel Aleviliğin otonomisi dış dünyayla kurulan ilişkilerin asgari düzeyde tutulması anlamına gelir, çünkü topluluğun ihtiyaçlarının toplum içinden karşılanmasını sağlayan sosyal mekanizmalar vardır. Bu sosyal mekanizmaların merkezinde yer alan Alevi dedeleri hem toplumun ruhani otoritesidir hem de devletin üstlendiği yargılama, cezalandırma ve barıştırma gibi sosyal yetkileri kullanan siyasi ve hukuki otoritedir. Dedenin bu yetkilerini kullandığı Cem törenleri Aleviliğin sadece dinsel ibadeti değildir, aynı zamanda mahkemesi ve meclisidir. Bu yapısıyla geleneksel Alevilik, merkezi devlet aygıtlarının gündelik hayata daha az etki ettiği, yüz yüze ilişkilerle herkesin birbirini tanıdığı kırsal hayatta uygulama alanı bulabilir. Kentleşme Alevileri kentlerde Alevi olmayanlarla bir arada yaşamaya mecbur etmiştir. Geleneksel Aleviliğin çözülmesi, Aleviliğin sosyal mekanizmalarının kentlerde ve dışa açılan köylerde işlememesi demektir. En önemli sonucuysa Alevilerin geleneğinden sıyrıldığı bir düzlemde dar anlamda kentlere daha geniş anlamdaysa merkezi devlet aygıtlarına entegrasyonu sorununu gündeme getirmesidir.    

ALEVİLER VE SOL 

1960 ile 1980 arasında Alevilerin sosyalist hareketin özgün ihtiyaçları ile geleneksel Aleviliğin çözülmesinin yarattığı sarsıntının çakıştığı ve bu nedenle bir yakınlaşma zemini yarattığını belirtiyorsunuz. Aleviliğin politikleşme sürecinin bu dönemde daha çok Alevilerin bireysel politikleşmesi olarak ifade ediyorsunuz. Bu sürece ilişkin değerlendirmeniz nedir?
1960-80 arası dönemde Alevilerin sol siyasetlere yakınlaşarak politikleşmesini anlatmak için örtük politikleşme kavramını kullanıyorum. Örtük politikleşme ile Aleviliğin bir kimlik olarak kimlik siyasetine kaynaklık edecek şekilde politikleşmediğini ama Alevilerin bireysel olarak CHP ve sosyalist hareketler üzerinden sol siyasetlere dahil olarak politikleştiğini ifade etmeye çalışıyorum. Aleviliğin tarihsel evrim sürecinde isyanların kurucu bir rolü vardır, bu nedenle Alevilik söz konusu olduğuna dinsel ve kültürel olduğu kadar siyasi bir kimlikten de bahsediyoruz. Ama bu tarihsel muhaliflik her şart altında siyasete hazır değildir, ancak belli  sosyopolitik iklimlerde, verili koşullar ekseninde, siyasete hazır olabilir. 1960-80 arası dönemde geleneksel Aleviliğin çözülmesinin yarattığı sarsıntıyla Türkiye solunun kitlesel ivmelenmesiyle örtüşecek ve Aleviler sol hareketler üzerinden politikleşecekler. Aleviler geleneklerinin çözüldüğü bir iklimde yükselen sol siyasetlerin yarattığı dayanışma bağları sayesinde kentsel alanlara ve ülke siyasetine dahil olabildiler. Madalyonun öteki yüzünde sol hareketler ise yükselişe geçtikleri bir dönemde Aleviler kanalıyla hem isyanlarla dolu bir tarihe hem direnişle örülmüş yerli ve seküler bir kültüre hem de daha da yoğun kitleselleşme imkanlarına kavuştular.

‘ALEVİLİK BİR ETNİK KİMLİĞE İNDİRGENEMEZ’ 

1980 ile 2000’li yılların  başına kadar süren zaman dilimini 12 Eylül öncesi ve sonrası şeklinde okumak mümkün. Solun ağır darbe aldığı, siyasal İslam’ın yükselişe geçtiği ve Kürtlerin inkara karşı mücadele başlattığı bir dönemde Alevilerin sol hareketler üzerinden değil, Alevi kimliği üzerinden sürece dahil olduğu yönünde değerlendirmeniz var. Bu değerlendirmenizi Alevilerin etnik yapısıyla birlikte yorumlayacak olursanız, neler diyeceksiniz? 
Aleviler 1980 sonrasında da sol hareketlerle ilişkilenmeye devam ettiler; yeni olan 1990’lardan itibaren artık kaynağını Alevi kimliğinden alan bağımsız bir kimlik hareketinin varlığıdır. Bu sosyal hareket özellikle Alevi dernekleri tarafından temsil edilirken, Aleviliği konu edinen yüzlerce kitap veya onlarca dergiyle, radyo kanallarıyla ve Alevi festivalleriyle kamusal alana çıkma imkanı buldu. Yani artık örtük olarak değil kimliğine yaslanarak politikleşen bir Alevilik var, siyaset sahnesinde Alevi kimliğiyle var olan Aleviler var. Aleviliğin bir kimlik siyaseti olarak politikleşmesinde karşılaştığı en büyük güçlükse Aleviliğin heterodoks kozmolojisinden dolayı net bir tanımının yapılmasının zor olmasıydı. Tanımsal güçlük ise kendisini iki tartışmalı konuda ortaya koydu. İlki Alevilik ve İslam ilişkisiydi. Aleviliği İslam’ın bir yorumu olarak görenler de vardı, Aleviliği, bileşenlerinden birinin İslam olduğu bağdaştırıcı bir kültür olarak görenler de vardı. Bir diğer tartışmalı konu ise Aleviliğin etnik kimliğiydi. Aleviliğin aslında bir Türk İslam’ı olduğunu belirtenler de vardı; Aleviliği eski Kürt inanışlarının bir uzantısı olarak değerlendirenler de vardı. Etnik yapısıyla beraber değerlendirecek olursak tabii ki Aleviliğin bir etnik kimliğe indirgenemeyeceğini ve farklı etnisiteleri yani Türklüğü, Kürtlüğü ve Araplığı kesen bir kültür ve inanış olduğunu söylemek daha doğru olacaktır.  

ALEVİ DERNEKLERİNİN KOLEKTİF HAFIZASI YOK 

Öncesi bir yana cumhuriyet tarihi boyunca Aleviler katliamlara maruz kaldı. Kitabınızda tek bir Alevi derneklerinin kolektif hafızasının olmadığını dile getiriyorsunuz. Kolektif hafızanın olmamasının Aleviliğe etkisine dair değerlendirmeniz nedir?
Alevilerin kolektif hafızası var ve katliamlara maruz kalmak bu kolektif hafızanın en güçlü ögelerinden biri. Ama Alevi siyasetinin ana öznelerinin dernekler olduğunu düşünecek olursak katliamlar söz konusu olduğunda derneklerin üzerinde ortaklaştığı bir kolektif hafıza yok. Cumhuriyet döneminde Alevilerin maruz kaldığı katliamları düşünecek olursak Pir Sultan Abdal Kültür Derneği Malatya, Sivas, Maraş, Çorum, Madımak ve Gazi Katliamlarını hatırlıyor ve bunları birbiriyle ilişkilendiren bir kolektif hafıza inşa ediyor. Cem Vakfı ise bu katliamları hatırlama ve hatırlatma yanlısı değil. Kolektif hafızadaki bu çatallanma ise bu iki derneğin siyasal sisteme dönük farklı perspektiflerinden kaynaklanıyor. Pir Sultan Abdal Kültür Derneği Türkiye’de mevcut siyasal sistemi Alevilik sorunu ekseninde dönüştürmeyi amaçlıyor, bu nedenle de Alevilerin bir daha katliama maruz kalmayacağı bir düzlem yaratmak için katliamları gündemde tutuyor; Cem Vakfı ise Aleviliği mevcut siyasal sisteme dahil etme hevesi taşıdığı için Alevilerin devletle ilişkilerini gerecek çatışma noktalarını hatırlamamayı tercih ediyor. 

Aleviler üzerine çalışma yapan bir akademisyen olarak 15 yıldır iktidarda olan AKP çeşitli dönemlerde Alevi çalıştayları yaptı. Fakat Alevilerin sorunları orta yerde duruyor. AKP’nin Alevilerle ilişkisini ve Alevilerin AKP ile olan ilişkisine dair neler söylersiniz?
Çalıştaylar aslında AKP’nin Aleviliğe yönelik bakış açısını ortaya koyması bakımından bir laboratuvar niteliğindeydi. Alevi derneklerinin temel beklentisi, Alevilerin taleplerinin devlet tarafından dikkate alınmasıydı. Bütün Alevi hareketinin üzerinde uzlaştığı üç talep vardı: Diyanetin kaldırılması veya statüsünün değiştirilmesi, zorunlu din dersleri uygulamasına son verilmesi ve cemevlerinin ibadethane olarak kabul edilmesi. Buna karşılık çalıştayların nihai raporuna göre Alevilerin en önemli sorunu dinsel yapılanmalarını koruyamayarak İslamiyet’ten uzaklaşması ve radikalleşmesiydi. Nihai rapor AKP’nin Aleviliğe ilişkin temel çözüm önerisini de ete kemiğe büründürüyordu: Aleviliğin İslam dairesi içinde yeniden tanımlanması. Bugün AKP ile Aleviler arasındaki en önemli sorun iki tarafın farklı dilleri konuşmasıdır. Bir tarafta Aleviliği siyasi bir sorun olarak ele alan ve siyasal sistemden taleplerle bu sorunu çözmeye çalışan Alevi hareketi var; diğer tarafta Alevi sorununu dinsel bir mesele olarak ele alıp Alevileri kendilerini İslami bir tarikat olarak tanımlamaya davet eden bir hükümet var. Bu düzlemde iki ayrı dili konuşan insan ne kadar anlaşabilirse, AKP ile Alevilerin anlaşma şansı da o kadardır denilebilir.

‘ALEVİLER VE CHP ARASINDAKİ İLİŞKİ, TARİHSEL VERİLERLE VE SİYASİ ANALİZLERLE AÇIKLANABİLİR’

Çalışmanızda itiraz ettiğiniz bir başka nokta ise her seçim döneminde Alevilerin CHP’yi desteklediğine dair yapılan genel kabule ilişkin vurgular. Alevi nüfusunun ağırlıkta olduğu ve katliamın yaşandığı Dersim’de CHP’ye oy verdikleri için ‘katiline aşık’ eleştirilerinin de geldiğini biliyoruz. Bütün bunları göz önüne alarak neler söyleyeceksiniz?
Benim bu çalışmada ilk itirazım Aleviler ve CHP arasındaki ilişkinin Stockholm Sendromu gibi psikolojik söylemlerle değil, tarihsel verilerle ve siyasi analizlerle açıklanabileceği noktasında. Erken cumhuriyet döneminde uygulanan laiklik politikalarını tarihsel arka plana almadan Alevilerin CHP’ye desteğini anlayamayız. Bu dönemin laiklik uygulamaları Alevi kimliğinin tanınmasını sağlamamıştır, üstelik dinsel topluluklar arasında eşitlikçi bir toplumun temellerini atmakta yetersiz kalmıştır; ama Alevilerin Sünni çoğunlukla eşit düzlemde kamusal hayata katılmasına engel olan kurumsal kısıtlamaları, hukuki düzeyde bile olsa ortadan kaldırmıştır. Aleviler Kemalist laikliği, kendi inançlarını tanımasa bile, uğradıkları ayrımcılığı ortadan kaldıracak bir garantör olarak gördükleri için benimsemişlerdir. Ancak Alevilerin bu reformlardan duydukları göreli memnuniyet her koşul ve şartta sunulan bir destek değildir. İkinci itiraz noktam da gözü kapalı bir şekilde CHP’yi destekleyen Alevilerden değil, siyasi koşullara göre hareket ederek CHP ile değişik düzeylerde ilişki kuran Alevilerden bahsetmenin daha doğru olacağıdır. Bu noktada Aleviler ve CHP arasındaki ilişkiye yönelik bir değişkeni daha hesaba katmak gerekir. Bu değişken Türk sağının dini, kitle mobilizasyonunu sağlayacak şekilde siyasallaştırmasıdır. Dinin siyasal kullanımı Alevileri erken cumhuriyet döneminin laiklik politikasını hatırlamaya ve kendilerini koruyabilmek adına, seçim süreçlerinde CHP’yi desteklemeye yöneltecektir. Dolayısıyla Alevilerin CHP’ye verdiği destek kayıtsız ve şartsız değildir, dinsel söylemin Türk sağı içindeki hacminin genişlediği 1970’ler, 1990’ların ilk yarısı ve AKP dönemi Alevilerin CHP’ye verdiği desteğin arttığı, 1960’lar, 1980’ler ve 1990’ların ikinci yarısı ise daha stabil seyrettiği tarihsel dönemlerdir.

‘PARTİLEŞME ADIMI ALEVİLERİ OLASI KATLİAMLARA AÇIK HALE GETİREBİLİR’

Alevilerin sorunları üzerinden siyasi otorite ile ilişkilerinde başarı sağlarken, partileşme sürecinde neden başarılı olmadığı sorusuna Barış Partisi üzerinden yanıt aramaya çalışıyorsunuz. Bununla ilgili neler diyeceksiniz?
Alevi dernekler siyaseti sivil toplum alanında tutunabilmesine rağmen Alevi partileri siyaset sahnesinde başarılı olamıyor. 1970’lerde Birlik Partisi, 1990’larda da Barış Partisi bunun en somut örnekleri. Aleviler neden Alevi partilerine oy vermiyorlar? Bunun bir nedeni Aleviliğin tanımsal güçlüğü, sınırlarını belirleyemediğiniz, net bir tanımını yapamadığınız bir kültür üzerine siyasi hareket bina etmek çok güç. Bir diğer nedeni ise Alevilerin demografik dağılımı. Kürtlerden farklı olarak Alevi nüfus ülkenin belli bir bölgesinde yoğunlaşmıyor ve Aleviler yaşadıkları her yerde -Tunceli hariç- sayısal azınlık durumunda. Bu demografik dağılım bir Alevi partisine ülke genelini bir kenara bırakalım yerel ölçekte bile iktidar olma şansı vermiyor. Bir de Alevi partilerinin kurulması, Alevilerin maruz kaldıkları katliamlardan sonra gündeme geliyor. 1960’larda süregiden bir Alevi partisi tartışmasını fiiliyata döken 1966’da Ortaca olayları oluyor. 1990’larda ise Alevilerin artık bir partisi olması gerektiği düşüncesini yaygınlaştıran Madımak ve Gazi Katliamları oluyor. Katliamlar kısa vadede Alevi partileşmesi tartışmalarını alevlendiriyor ama bu reaksiyonerlik uzun vadede yerini bir rasyonaliteye bırakıyor: az önce sıraladığımız nedenlerden dolayı Alevi partisinin yerel veya ulusal ölçekte iktidar olamaması. Daha da kötüsü Alevilerin Alevi kimliğiyle siyasal parti sahasında var olması Alevileri olası katliamlara açık hale de getirebilir. Bu rasyonalite Alevileri, Alevi kimliklerine vurgu yapmak yerine Alevi olmayanlarla eşit düzlemde var olacakları yurttaşlık ve laiklik gibi kavramlarla politikleşmeye ve Alevileri büyük topluma eşit bir şekilde dahil edebilecek siyasi partilere yöneltiyor.