Çerkesya'da bir gazetecilik öyküsü

Yeldar Barış KALKAN
Araştırmacı-Yazar

Bugünkü Adığey** coğrafyasında gazete yayıncılığı, mayıs 1918’de ilk sayısı yayınlanan “Krasne Kuban” (Kızıl Kuban) adlı gazete ile başlamıştır. Yayın yeri Krasnodar olan gazete, Kuban-Karadeniz Bölge Yürütme Komitesi Dağlı İşleri Bölümü’nün yardımlarıyla yayımlanıyordu. Tirajı 500-600 civarında olan ve Arap alfabesiyle Adığe dilinde yayın yapan gazetenin redaktörü, Düzce doğumlu bir Adığe yurtseveri olan Harun Tletseruk’tu.
Harun Tletseruk, Adığe diasporasının temsilcileri İbrahim Hıdzetl, Yusuf Neğuç ve Hafız Besleney gibi kimselerle birlikte Kuzey Kafkasya’ya eğitim misyonuyla gitmişti. Bolşevik Partisine üye değildi ama Sovyet iktidarı ile duygudaşlık içinde olan biriydi. Kuban-Karadeniz Bölgesinin Adığe köylerinde dağıtılan “Krasne Kuban” gazetesi, Sovyet iktidarının geçici olarak düşmesi ve Krasnodar kentinin Denikin orduları tarafından işgal edilmesi nedeniyle 1918 ağustosunda kapanmak zorunda kaldı. Gazete, amaçlarını Adığe halkının siyasal ve kültürel açıdan aydınlanması, gelişimi ve eğitimi olarak belirlemişti.

‘ADIĞE MAKH’ GAZETESİ SEKİZ SAYI YAYIMLANDI

Rusya Telgraf Ajansı Kuban-Karadeniz Şubesi’nin haftalık duvar gazetesi “Sovyetske Kuban” (Sovyet Kuban) ise 1920-1921 yıllarında yayınlandı. Arap alfabesiyle Adığe dilinde yayın yapan gazetenin merkezi Krasnodar, tirajı 600’dü. İlk sayısı mayıs 1920’de, son sayısı ağustos 1921’de yayınlanan gazetenin redaktörü A. Çamokov’du. “Sovyetske Kuban” gazetesi ulusal okulların açılmasıyla ilgili haberler veriyor, iç savaş ve dış askeri müdahaleler ile ilgili kronolojik bilgiler yayımlıyor, Sovyet hükümetinin yasa ve emirlerini halka bildiriyordu. Gazete Adığe yazın dilinin oluşumuna, Adığe edebiyatının dilbilgisi kurallarının belirlenmesine, yayın merkezleri kurulmasına ve ilk gazeteci kadrolarının yetiştirilmesine önemli katkılar sunmuştu.
Adığey Özerk Bölgesi’nin kurulmasından sonra ise “Adığe Makh” (Adığe Sesi) gazetesi yayın hayatına başladı. İlk sayısı 8 Mart 1923’te ve son sayısı 31 Temmuz 1923’te yayınlanan gazete, Arap alfabesi ile Adığe dilinde yayın yapıyordu. Yayın merkezi Krasnodar ve tirajı 500 olan “Adığe Makh” gazetesi toplam sekiz sayı olarak yayımlandı ve redaktörü Kazbek A. Mişuriyev’di.   

1926’DAN İTİBAREN ‘ADIĞE PSEWUÇ’ OLDU

Gazete, ilk sayısında başyazı yerine Komünist Partisinin marşı olan “Enternasyonal”in Tembot Çeraşe tarafından Adığece’ye tercüme edilmiş sözlerini yayımlamıştı. “Adığe Makh” gazetesi 1926’dan itibaren “Adığe Psewuç” adıyla yayımlanmaya başladı.  
Rusya Komünist Partisi Adığey Bölge Komitesinin,  ve Adığey Bölge Sovyet Sendikasının haftalık yayın organı olarak Krasnodar’da yayımlanan “Adığe Psewuç” (Adığe Yaşamı) gazetesinin ilk sayısı 3 Şubat 1926’da çıktı. Adığece yayın yapan gazetenin tirajı 800’dü. Başlangıçta Arap alfabesiyle yayınlanan “Adığe Psewuç” gazetesi 1927’den sonra Latin alfabesiyle yayın yapmaya başladı. Redaktörleri B. Ponomarçenko ve G. Çamokov’du. Gazetenin ismi 1930’dan itibaren “Ğupçe-Wat” olarak değiştirildi.
Rusya Komünist Partisi Adığey Bölge Komitesinin, Adığey Bölge Parti Sovyetinin, Adığey Bölge Yürütme Komitesinin ve Adığey Bölge Sovyet Sendikasının yayın organı olarak eylül 1930’dan mart 1931’e kadar yayın yapan “Ğupçe-Wat” (Orak-Çekiç) gazetesi haftada üç kez Krasnodar’da yayımlanıyordu. Latin alfabesiyle Adığe dilinde yayınlanan gazetenin redaktörü G.B. Barço’ydu. Gazete daha sonra “Kolhoz Bırakh” adını aldı.
Rusya Komünist Partisi Adığey Bölge Komitesi’nin, Adığey Bölge Parti Sovyetinin, Adığey Bölge Yürütme Komitesinin ve Adığey Bölge Sovyet Sendikasının yayın organı olarak mart 1931’den nisan 1938’e kadar yayınlanan “Kolhoz Bırakh” (Kolhoz Bayrağı) gazetesi ise önceleri Latin alfabesiyle ve sonradan Kiril alfabesiyle yayımlandı. Adığe dilinde yayın yapan gazetenin tirajı 4 bin 400-7 bin 880 arasında değişiyordu. Yayın merkezi 1936’dan itibaren Krasno-dar’dan Maykop’a taşındı. Redaktörü G. B. Barço olan gazete daha sonra “Sotsialistiçeske Adığey” adını aldı.       

HERKES ZAFER İÇİN!

Sovyetler Birliği Komünist Partisi ve Rusya Komünist Partisi Adığey Bölge Komitesinin, Adığey Bölge Parti Sovyetinin ve Adığey Halk Temsilcileri Bölge Sovyetinin yayın organı olarak nisan 1938’den aralık 1990’a kadar yayımlanan “Sotsialistiçeske Adığey” (Sosyalist Adığey) gazetesi Kiril alfabesiyle ve Adığe dilinde yayınlanıyordu. Yayın merkezi Maykop kentiydi ve tirajı 4 bin 400-7 bin 880 arasında değişiyordu. Redaktörleri X.U. Şartan, D.S. Andruxayev ve R.K. Meretukov’du.
Gazete, Adığey Özerk Bölgesi’ndeki Sovyet tarzı sosyoekonomik ve kültürel inşa sorunlarına büyük yer ayırıyordu. Dil ve edebiyatın gelişimi, ulusal okullardaki eğitim-öğretim süreçleri ve ulusal kadroların yetiştirilmesi ile ilgili birçok materyal yayımladı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Komünist Partisinin “Herkes cephe için! Herkes zafer için!” çağrısı adeta gazetenin sloganı haline gelmişti.  
Gazete, Nazi ordularına karşı cephede 14 çalışanını şehit verdi. Bu 14 yurtsever gazeteci, gazetecilikteki ustalıklarını adeta bir savaş kahramanlığına dönüştürmüşlerdi. Savaş sonrası yıllarda ise, savaş nedeniyle bozulmuş olan halk ekonomisinin yeniden inşası, barışçıl yaşama geçiş, yurttaşların savaşta gösterdiği kahramanlıklar, sanayi ve tarım sektöründe yapılan çalışmalar ve Adığe köylerinin kalkındırılması gibi konularda yayınlar yapıldı.
“Sotsialistiçeske Adığey” gazetesi, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Şeref Nişanı ve RSFSC Yüksek Sovyet Prezidyumunun onur belgesi ile ödüllendirilmiştir. Gazete daha sonraları “Adığe Makh” adını almıştır.  
7 Aralık 1990’da Adığey Halk Temsilcileri Bölge Sovyeti Prezidyumu, “Bölgedeki Kitle İletişim Araçlarının Yapısı Hakkında” karar almış ve buna göre, “Sotsialistiçeske Adığey” gazetesinin, ilk ismi olan “Adığe Makh” adıyla yayımlanması karara bağlanmıştır.
1923’te ilk kurulduğu zamanki ismiyle 1 Ocak 1991’den beri yayımlanan “Adığe Makh” gazetesi haftada 5 gün, Kiril alfabesiyle ve Adığe dilinde yayın yapmaktadır. Yayın merkezi Maykop kenti ve tirajı 4 bin civarındadır.
11 Nisan 1992’den sonra Adığey Cumhuriyeti Yüksek Sovyetinin ve Adığey Cumhuriyeti hükümetinin yayın organı olarak çıkarılan “Adığe Makh” gazetesi, ağustos 1992’den itibaren “Adığey Cumhuriyeti’nin sosyopolitik gazetesi” statüsünü edinmiştir ve bugün “Adığey Cumhuriyeti hükümetinin gazetesi” olarak yayın hayatına devam etmektedir.  

ÇALIŞMALARINI SÜRDÜRÜYOR

1923’ten bu yana farklı adlar altında yayımlanmış olmasına rağmen “Adığe Makh” gazetesi, güçlü kurumsal yapısı ile Adığey Cumhuriyeti’nde Adığe dilinde yayımlanan en kitlesel gazetedir. Gazetenin yayın hayatına başladığı ilk günlerden itibaren yayın kurulunda birkaç kuşak gazeteci çalışmıştır. Bu gazeteciler birbirlerinden sadece karakter olarak değil, yaşları ve eğitim düzeyleri olarak da farklılık göstermiştir. Fakat onlar gazeteciliğe olan tutkuları, halklarına hizmet arzusu ve etnokültürel zenginlikleri koruma yönelimleri ile ortak bir gazetecilik anlayışına sahip olmuşlardır.
Zamanın gerektirdiği özverili çalışmalar ulusal gazetenin gelmiş geçmiş tüm kuşak gazetecileri tarafından yüksek bir sorumluluk duygusuyla ve mümkün olan en iyi şekilde gerçekleştirilmiştir. Bugün de gazetenin çalışanları geçmiş kuşakların geleneklerine sadık kalarak, emekleri ve ustalıklarıyla gazetenin geliştirilmesi ve sayfalarında daha ilginç konuların yer alması için çalışmalarını aralıksız olarak sürdürmektedirler.
“Adığe Makh” gazetesi yayın kurulu, Adığey Cumhuriyeti’ndeki toplumsal yaşamın yanı sıra Adığe halkının tarihini, Adığe dil ve kültürünün zenginliğini, güzelliğini, başarılarını ve yüz yıl boyunca birkaç kuşak tarafından günümüze aktarılan ulusal geleneklerin özgünlüğünü okurlarına sunmayı temel görevi olarak kabul etmektedir.
Nalçik merkezli “Adığe Psalhe” (Adığe Sözü) ve Çerkessk merkezli “Çerkes Xeku” (Çerkes Yurdu) gazeteleri ile “Adığe Makh” gazetesinin üç ayda bir ortak yayın yapması ise büyük emeklerin başarılı bir sonucu olup, kardeş Adığe cumhuriyetleri arasında kurulmuş bulunan sıkı iş birliğinin getirdiği bir olanaktır.
Bilindiği gibi, Adığey Adığeleri 20. yüzyılda işçi sınıfı önderliğinde Sovyet tarzı bir uluslaşma süreci yaşamışlardır. Başlangıçta Sovyet Etnografi Teorisi’nin “ulus-altı statüsünde olan” bir halk olarak tanımladığı Adığey Adığeleri artık “ulus” statüsündedirler ve söz konusu uluslaşma sürecinin temel dinamiklerinden biri de Adığey’de bir ulusal edebiyatın yaratılması olmuştur. “Adığe Makh” gazetesi ise bu konuda üzerine düşeni fazlasıyla yerine getirmiştir. Dolayısıyla, etnokültürel varlığın etnopolitik bir kimlik haline gelmesinde “Adığe Makh” gazetesinin de payı çok büyüktür.
Adığe ulusal kimliğinin siyasi bağımsızlığa sahip bir uluslararası özne olmaması nedeniyle komplekse girilmemeli, ulus-aşırı alandaki dinamik bir etnopolitik birim olarak öz-etkinlik alanları derinleştirilmelidir. Bu ise, “İletişim Çağı”nda “Bilgi Toplumu”nun gereklerine uygun bir faaliyetler bütününü zorunlu kılmakta ve “Adığe Makh” gazetesine de yeni misyonlar yüklemektedir.
Dünya siyasetinde yaşanan gelişmeleri Adığey halkına Adığe dilinde sunabilecek yetkinliğe sahip yeni gazeteci kadrolarına ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca Adığey özelinde, Adığe dilinde yayın yapacak yeni gazetelerin kurulması da, en azından gazetecilik alanında, Sovyet döneminden günümüze bir ilerleme sağlamış olmanın belirtisi sayılacaktır.        

DİPNOTLAR

** Adığey coğrafyası ile kastedilen, Rusya Federasyonuna bağlı bir federe cumhuriyet olan Adığey Cumhuriyeti’dir. Kuzey Kafkasya’nın başat önemdeki özerk yapılarından biri olan Adığey, Ekim Devrimi ile “Adığey Özerk Bölgesi” adı altında kurulmuş, 1991 yılında ise Sovyetler Birliği’nin dağılması sürecinde federe cumhuriyet statüsü edinerek “Adığey Cumhuriyeti” adını almıştır. Yüz ölçümü 7 bin 800 kilometrekaredir. “Adığey”, Adığe Yurdu anlamına gelir. “Adığe” ise Çerkes anlamındadır. Adığey, Kuzey Kafkasya’da Adığelere (Çerkeslere) ait üç federe cumhuriyetten biridir. Diğer federe cumhuriyetler ise Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetleridir. Aslında tarihi Adığe (Çerkes) ülkesi, kuzeyde Azak Denizi ve Don Nehri kıyılarından güneyde bugünkü Abhazya’ya, batıda Karadeniz kıyılarından doğuda bugünkü Çeçenistan’a kadar uzanıyordu. Ancak, 19. yüzyılda çarcı Rus yayılmacılığının işgali, Adığelerin Osmanlı ülkesine sürülmesi ve Kuzey Kafkasya’daki Rus kolonizasyonu nedeniyle Adığe ülkesi küçülmüştür. Asimilasyon politikalarının aşıldığı Ekim Devrimi ise Adığeler açısından çok önemli bir dönüm noktası olmuş, Sovyet döneminde üç etnopolitik birimde (Adığey Özerk Bölgesi, Kabardey-Balkar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi) devletleşme ve uluslaşma sağlanmıştır. Bu makalede Adığe (Çerkes) uluslaşmasını sağlayan temel etkinlik alanlarından biri olarak gazete yayıncılığının Adığey ayağı ele alınmaktadır.

KAYNAKLAR  
1-Mir Peçati Adıgei, (Adığey’in Basın Dünyası), Z.Y. Xuako, Adığey Cumhuriyet Yayınevi, Maykop 2003  
2-Vikipedi - Özgür Ansiklopedi, www.wikipedia.org  
3-Adığe Makh Gazetesi İnternet Sitesi, www.adygvoice.ru  
* “Adığe Makh”, “Çerkes Sesi” anlamına gelmektedir.