Bireysel emeklilikte Şili modeli

Dr. Erkan AYDOĞANOĞLU*

Şili’de darbe öncesinde nüfusun yüzde 70’i kamusal emeklilik sisteminden yararlanma hakkı kazanmıştır. Bu rakam daha önce hiçbir Latin Amerika ülkesinde görülmemiş bir rakamdır. Bu yüzden Şili sosyal güvenlik sistemi diğer Latin Amerika sosyal güvenlik sistemleri arasında en ileri olan sistem olarak dikkat çekmiştir.

Latin Amerika ülkelerine örnek olan Şili sosyal güvenlik sistemi, 1973 yılında gerçekleşen darbe ile aşınmaya başlamış, sağlık ve emeklilik sisteminin adım adım özelleştirilmesi ile bölgenin en ileri sistemi kamu aleyhine hızla dönüşmeye başlamıştır. Emeklilik sisteminin özelleştirilmesi için ilk adım olarak özel bireysel emeklilik şirketlerinin kurulması sağlanmıştır.

Şili’nin yeni modeli 1 Mayıs 1981 tarihinde uygulanmaya başlanmıştır. Ücretli işçiler için zorunluluk esasına, kendi hesabına çalışanlar için gönüllülük esasına dayanan yeni özel emeklilik sisteminde, her üyenin katkısının yatırdığı bir bireysel emeklilik hesabı oluşturulmuştur. Şili’de bireysel ve özel emeklilik sigortasının temel uygulayıcıları olarak, çalışanların primlerini yatırdıkları ve yatırılan bu primleri değerlendiren özel şirketler (AFP) kurulmuştur. 1982 yılı ve sonrasında ilk defa kamu ya da özel sektörde bağımlı çalışmaya başlayanlar, zorunlu olarak yeni sisteme geçirilmiş ve bu çalışanların yeni sisteme kayıt olması ve prim ödemeleri zorunlu tutulmuştur.  

Yeni sistemde çalışanın ödemesi gerekli prim oranı ücretin yüzde 13’ü olarak belirlenmiştir. Ücretin yüzde 10’u emeklilik sigortası primi, yüzde 3’ü ise malullük, dul ve yetim aylığı sigortası primi olarak işveren tarafından kesilerek, çalışanların “özgürce” seçtiği şirketlere yatırılmıştır. Bu sistem Şili’de işverenlerin iş kazası ve meslek hastalıkları sigortası dışında prim ödeme yükümlülüğünü tamamen ortadan kaldırmıştır.

AÇIK VERGİLERLE KAPATILDI

1981-1998 yılları arasında özel bireysel emeklilik şirketleri çalışanlardan yaklaşık olarak 30 milyar dolar toplamış ancak devlet geçiş masraflarının tamamlanması için ek olarak 40 milyar dolar ödemek zorunda kalmıştır. Devlet bu ödemeler için kamu harcamalarını kısmış, vergileri yükseltmiştir.

Şili’de kamusal sigorta sisteminin yeniden dağıtım ve sosyal dayanışma fonksiyonları ve niteliği tasfiye edilmiş, bireyin zaman içinde bireysel hesabında biriktirdiği değerin, emeklilik sonrasında yine bireysel olarak harcamasını sağlayan bir sistem kurulmuştur.

Şili’de bireysel emeklilik sistemi içinde yer alanlar, hastalık, işsizlik, malullük gibi nedenlerle prim ödeyememeleri, durumumda gelir kaybına uğramasına bağlı olarak, prim ödemelerinde geri kalmaları nedeniyle ileride emekli olamama ya da düşük emekli geliri elde etme gibi risklerle karşı karşıya kalmıştır. Bireysel emeklilik sitemi içinde devletin belirli harcamaları ve garantileri yerine getirmesinin ortaya çıkardığı yeni maliyetler ortaya çıkmıştır. Özellikle sosyal yardım geliri ve asgari emeklilik aylığı gibi uygulamalar devletin sırtında yeni bir “yük” haline gelmiştir.

Herhangi bir nedenle bireysel emeklilik sistemi uygulaması dışında kalan (İşsizlik, düşük gelir, kaçak çalışma, eski sisteme bağlı olma, tarım ya da kayıt dışı sektörde çalışma gibi) geniş toplumsal kesimlerin aleyhine devlet, görece daha iyi durumda olanlara gelir transfer etmektedir. Fonların büyük bir kısmının devlet tahvillerine yatırılmasının bir başka önemli sonucu şirketleri siyasi iktidarlara karşı bağımlı bir duruma getirmesi olmuştur.

GÜVENCESİZ VE GEÇİCİ ÇALIŞMA

Şili’de nüfusun yalnızca üçte biri özel sistemdedir ve bunların ancak yarısı düzenli olarak primlerini ödeyebilmektedir. Bunun nedeni, insanların büyük çoğunlukla güvencesiz, yarı zamanlı ya da geçici işlerde çalışmak zorunda olmaları, esnek ve güvencesiz çalışmanın yaygınlaşmasıdır.

Şili modeli, sosyal güvenliğin yarattığı kayıt dışı ekonomiyi ortadan kaldıramamış, aksine, ekonominin hızla kayıt dışına kaymasına yardımcı olmuştur. Çünkü asgari emekli aylığını aşan miktarlarda gelir almak için bireysel hesapta biriktirilmesi gereken tasarruf miktarını sağlamak zorlaşmıştır.

Sigortalıların düzenli ve yüksek oranlarda prim ödemelerinde bulunması iyi bir emekli gelirine ulaşmak için yeterli olmamıştır. Bireylerin bireysel tasarruf hesabına yüksek getiri sağlanmaması, emeklilik gelirlerini düşürmüştür. Yüksek enflasyon, kriz ve sürekli durgunluk dönemleri sisteme büyük zarar vermiş ve çalışanlar büyük gelir kayıplarına uğramışlardır.
Şili özel sağlık sistemi modeli ve emeklilik sitemi bireyleri riskler karşısında yalnız bırakan ve geçmişte biriktirebildikleri gelire bağlı olarak ortaya çıkan zararı gideren bir sistem niteliği göstermiştir. Daha çok bireysel zorunlu tasarrufu ön plana çıkaran ve özel sigorta uygulamalarını yaygınlaştıran Şili Modeli’nin tüm dünya ülkelerine olumlu bir örnek ve “model” olarak sunulması ayrıca dikkat çekicidir.

(*) Eğitim Sen Eğitim Uzmanı. Çalışma Ekonomisi Doktoru. (e-mail: [email protected])