Bir kültür katliamının öyküsü

Okay DEPREM
Donetsk 

Bir kentin ve bölgenin bütün kültürel ve tarihsel mirası kuşkusuz en çok müzelerinde billurlaşır, cisimleşir. Bunlar arasında ise kuşkusuz tarih ve etnografya müzeleri ilk sırada gelir. Donetsk’in de daha düne kadar ülke çapında tanınmış bir “bölgesel yerel tarih müzesi” vardı. Ta ki 20 Ağustos 2014’e kadar…Ukrayna Ordusu’nun Donetsk’i ablukaya aldığı 2014’ün yaz aylarında, merkeze yakın bir noktada bulunan şehrin en büyük müzesi günler boyu art arda bombardımana maruz kalmış, büyük top mermilerinin hedefi olmuştu. Ve en sonunda 20 Ağustos’ta açılan büyük ateş sonucu bütünüyle kullanılamaz duruma gelmişti… 

UZUN SÜRE YIKIK OLARAK KALDI
Donetsk Eyaleti Yerel Tarih Müzesi, hem süren savaştan hem de yeni cumhuriyetin imkan yokluğundan dolayı uzun süre bir enkaz yığını olarak kaldı. 2015 yaz sonu-sonbahar başlarında uğradığımda her şey aynen yıkıldığı, paramparça olduğu şekilde duruyordu daha. Aradan aylar sonra, müzeye yeniden gidiyorum. İlk bakışta yaz dönemindeki enkaz çoktan kaldırılmış ve en azından duvarlar ve çatı onarılmış, bina genel olarak ayağa kaldırılmış görünüyor.       

SON ANA KADAR FAALİYETİNİ SÜRDÜRDÜ
Havalimanı yönünden gelen yoğun top atışlarının ilki 10 ağustos 2014’te müze binasına isabet etmişti. Akabindeki ikinci saldırı ise 15 ağustos gecesine denk gelmişti. Uğradığı kısmi hasara karşın müze o günlerde çalışmasını sürdürüyordu. Fakat 20 Ağustos günü, 10 kadar havan ve tank topu mermisinin isabet etmesiyle müze büyük yıkıma uğradı. 3 katlı yapının esas olarak çatı kısmı, üçüncü katı ile sol kanadı bütünüyle çöktü. En üst kattaki sergilerin önemli bir bölümü bir daha onarılamayacak derecede yıkılıp parçalandı. Bunlar arasında, Donetsk Eyaleti flora ve faunası pavyonları kaybolup giden bölümler arasında başta geliyordu.  

YARALI MÜZENİN KISA TARİHÇESİ
“Donetsk Eyaleti Yerel Tarih Müzesi”nin en önemli özelliklerinin başında Ukrayna’nın en eski ve en büyük müzelerinden biri olması geliyordu. Açılışı 1924 yılında yapılan ve 2014 sonunda 90. yılını doldurmaya hazırlanan müze, 1970’li yıllarda bugünkü yerine taşındı. Donetsk başta olmak üzere il sınırlarında her yetişkinin hayatında en az bir kere yolunun düştüğü ünlü müzeyi, sadece 2013 yılında 138 bin kişi ziyaret etmiş. Müzenin Eski Müdürü Yevgeniy Denisenko, en çok zarar gören bölümlerin 10 yıllık hummalı bir çalışma sonucu meydana getirildiğini söylemişti büyük yıkım sonrası. 

YENİ MÜDÜR İLE MÜZE TURU
Müzenin Yeni Müdürü Denis Aleksandroviç Kuznetsov’un odasında ilk dikkat çeken, duvardaki Che Guevara portresi ile masadaki Josef Stalin büstü. Eskiden müzenin bilim sekreterliğini icra eden Kuznetsov, kurumun güncel durumunu anlatırken, bir yandan da faaliyette olan 3 salonu gezdiriyor. Bu üç sergi salonunun hepsi de müze tam bir sene kapalı kaldıktan sonra geçen yılın eylül-ekim döneminde, baştan aşağı yeniden düzenledikten sonra açılabilmiş. Bu seksiyonlar “Donetsk Eyaleti Fauna ve Florası”, “Donetsk’in Ünlüleri” ile “Tarihi Seramik ve Porselen Koleksiyonu” başlıklarını taşıyor. Başta deniz canlıları olmak üzere sergilenen bitki ve hayvan türlerinin üçte birinin bombardımanda tamamen yok olduğunu aktarıyor. Kendi makam odası da dahil, farklı hollerin yeni cam-çerçeve ve kalorifer peteklerini göstererek, bunların belli oranda Rusya’dan temin edildiğini belirtiyor. Hatta Moskova’da bulunan Devlet Tarih Müzesi ilk olarak kendileriyle temasa geçip ihtiyaç duydukları malzemeleri bizzat sormuş. 

KURTARILABİLENLER SIĞINAĞA TAŞINDI
2016’da 4 adet yeni salonu daha hizmete açacaklarının müjdesini veren genç müdür, bunları; “Ulaştırma ve uzay”, “Kırsal ve şehir kültürü / halk kültürü / etnografyası”, “Bölgenin Kültür Kurumları tarihi” ile “Donbass’ın Sanayi-Endüstri Tarihçesi” olarak sıralıyor. Kendisinin 21 Ağustos’u takip eden günlerde halk milisi olarak cephede olduğunu hatırlatırken; müze çalışanlarının ivedilikle, zarar görmemiş arşivi daha güvenli yerlere ve özellikle en değerli parçaları bodrum kattaki sığınağa naklettiklerini anlatıyor. Ayrıca, meydana gelen tüm hasarın fotoğraf ve video çekimleri ile en ayrıntılı şekilde kaydedildiğinin altını çiziyor. Müzenin kesintisiz kapalı kaldığı süreçte ise etkinliklerin tamamının, idari olarak buraya bağlı savaş müzesinde yapıldığını arada ekliyor. Son olarak, yakın zamanda söz konusu fotoğraflardan teşekkül sürekli bir serginin de açılışını yapacaklarını söyleyerek beni uğurluyor. Müze giriş bileti yetişkinler için 24 (1 TL.), öğrenciler için ise 12 ruble…  

MUAZZAM KÜLLİYATTAN GERİYE KALANLAR
Donbass’ın bu en büyük müzesi, savaşta hedef olmadan önce bünyesinde barındırdığı yaklaşık 120 binden fazla sergi malzemesinin 8 bininin eşi benzeri yoktu. Aralarında 17.-18. ve 19. yüzyıllardan kalma tarihi, botanik ve dini eserlerin de yer aldığı sayısız eski cilt kitap ve el yazmasına sahip tarihi müzede ayrıca Eski Sovyet Lideri Nikita Kruşçev, tanınmış Sovyet Besteci Sergey Prokofiyev ve dünya çapındaki Rus bilim adamı Dimitriy Mendelev’e ait kişisel eserler de teşhir edilmekteydi. Pek çok vitrini süsleyen sayısız parçanın tarihçesi İÖ 2000’li - 3000’li yıllara kadar giderken, hatırı sayılır zenginlikteki arkeolojik külliyatın azımsanmayacak bir kısmı ise tamamen parçalanmış.  Müzenin vaktiyle 29 büyük sergi salonu bulunurken, enkazdan sadece 3 adet salon kurtarılabildi. Geri kalan 26 salonun bir bölümü tamamına yakın, bir bölümü ise kısmen zarar gördü. 1000’den fazla sergi materyali tamamen yok oldu.