insanın mayınla uzun savaşı

Çocuklar, o günkü “mayın” dersinde, yaşadıklarını anlatan misafir arkadaşlarını korkulu gözlerle dinliyordu. 11 yaşındaki Mesud, evinin yakınında uçurtmayla oynarken, sol bacağının diz hizasından koptuğunu anlatıyordu: “Tepeye vardığımda birden bire bomba patladı. Kimse yanıma yaklaşamadı çünkü başka bir mayının patlamasından korkuyorlardı. Sonra sürünerek mayıntlı araziden çıktım.”
20 yılı aşkın süre devam eden savaşlar boyunca Afganistan topraklarına milyonlarca kara mayın döşendi. Taliban hareketine bağlı direnişçilerle ABD ve NATO işgal güçleri arasında çatışmaların sürdüğü güney bölgelerine halen yüzlercesi döşeniyor.
Birleşmiş Milletler (BM) ve yardım kuruluşları 1989’dan beri Afganistan’da mayın temizleme çalışmalarını sürdürüyor. Bu çalışmaların bir boyutu, çocukları mayın tehlikesine karşı eğitmek ve Mesud da bu konuda üzerine düşeni yapıyor. O da, her yıl mayınlar sebebiyle yaralanan veya hayatını kaybeden 800 Afgandan biri... Bu sayı, 5 yıl önce iki katından daha fazlaydı. Bugün dahi, 4,2 milyon Afgan, mayınlı arazilerin yakınlarında yaşıyor. Ülkenin mayınlardan tamamen temizlenmesi onyıllar alacak...
***
Kara mayınlarının öncülleri sayılabilecek silahları ilk kez Kuzey Amerikalılar birbirlerine karşı kullandı; 1800’lü yıllardaki Amerikan İç Savaşı’nda. İnsanı hedef alan anti-personel mayınların yaygın olarak kullanıldığı ilk savaş ise, 2. Dünya Paylaşım Savaşı oldu. Bugün kara mayınları hâlâ bir düzineden fazla ülkede üretiliyor ve birçok çatışma bölgesinde kullanılıyor.
Anti-personel mayınlar esas olarak, anti-tank mayınlarının karşı tarafça sökülmesinin engellenmesi için geliştirildi. Daha sonra sınır bölgeleri, kamp alanları ve köprüler gibi stratejik yerlere yaklaşılmasına karşı tedbir olarak, kullanım sahaları genişledi.
Kara mayınlarının karakteristik özelliği, hedef alınan kişiyi öldürmekten çok sakat bırakması. Birçok ordu, “yaralı bir düşman askerinin, ölü bir düşman askerinden daha önemli bir zayiat olduğu” mantığıyla kara mayınlarını kullandı.
1960’lardan itibaren kara mayınlarının kullanım alanı o kadar genişledi ki, iç çatışmalarda, bir toplumu terörize etmekte, hatta arazi bölüşüm anlaşmazlıklarında bile kara mayınları kullanılır hale geldi. Böylece, kara mayınları siviller, özellikle çocuklar için ciddi bir tehdit oluşturmaya başladı. Yaygınlaşmayla birlikte, kara mayınlarının nerelere yerleştirildiğini gösteren işaret ve haritalar da kullanılmaz hale geldi. Dahası, yağmur ve başka iklimsel etkiler, bu mayınların yerlerini değiştirdi.
Teknolojinin gelişmesiyle, mayınların acımasızlığı katlanarak büyüdü. Yüzlercesi birden havadan yere atılmaya başlandı. Onyıllar boyunca saklı kalabilen “akıllı” mayınlar geliştirildi. Bu olgular, kara mayınlarının temizlenmesini daha da zorlaştırdı.
Maliyetinin düşük olması, orduların mayın çılgınlığını kamçıladı. Halen bir kara mayınının üretim maliyeti 1 dolar civarındayken, saklı bir kara mayınını tespit edip etkisiz hale getirmek 1000 dolardan fazla kaynak gerektiriyor.
Birleşmiş Milletler (BM) tarafından desteklenen kampanyalarla son yıllarda üretim ve kullanımı oldukça kısıtlansa da, bir çocukla bir askeri birbirinden ayırmayan bu silah, halen onlarca devletin cephaneliklerinde. Bazı ülkeler, günde ortalama 40 kişiyi öldüren veya sakat bırakan bu mayınların üretimini sürdürürken, ABD ise daha gelişmiş kara mayınları üretiminin yollarını arıyor...
***
Mayın karşıtı faaliyet her yerde Afganistan’daki kadar başarılı değil. Kolombiya’da anti-emperyalist gerilla hareketleriyle ABD destekli hükümet arasındaki çatışmaların şiddetlendiği son 5 yıl içinde mayınlar daha çok can yakıyor. Sadece geçen yıl 1109 kişi mayınlar nedeniyle sakat kaldı veya hayatını kaybetti. Kurbanların dörtte üçü asker veya polislerdi.
“Bir asker için en büyük korku, mayına basmaktır” diyen Jorge Alirio Paredes, ayağını kaybettiği geçen yıldan beri başkent Bogota’da bir hastanede hayata dönme mücadelesi veriyor. Hastanedekilerin bazıları protez bacaklarla yürümeyi, kimileri görme duyusu olmadan yaşamayı veya yüzlerinin yarısı tanınmaz haldeyken yaşamla barışmayı öğreniyor...
***
Bir yandan da, kara mayınlarının üretilmesine ve kullanılmasına karşı dünya çapında yoğun bir kampanya sürdürülüyor.
1997 yılında devletlerin imzasına açılan ve takip eden yıllarda yaygınlaşan Mayın Yasaklama Anlaşması’nın uygulanmasını takip etmek üzere yola çıkan Uluslararası Mayın Yasaklama Kampanyası (ICBL), her yıl kara mayınlarının üretimi, kullanımı, temizlenmesi ve yasaklanmasıyla ilgili kapsamlı bir rapor hazırlıyor. Kara Mayını İzleme Raporu’nun hazırlanmasına 60’tan fazla ülkeden 70’ten fazla araştırmacı, gazeteci ve akademisyen katılıyor.
2006 yılı raporu, 126 ülke ve bölgeye dair veriler sunuyor. Mayıs ayında güncellenecek olan bu raporun başlıca bulguları şöyle:

1 Haziran 2006 itibariyle, dünya devletlerinin dörtte üçünden fazlası, 150’yi aşkın ülke, Mayın Yasaklama Anlaşmasına taraf durumunda. Dünyanın dördüncü büyük mayın cephaneliğine sahip olan Ukrayna da nihayet anlaşmaya dahil oldu. Birçok ülke de anlaşmaya katılma hazırlığı içerisindeydi.

2005 sonunda PKK ve Batı Sahra’daki Polisario Cephesi, Cenevre Taahhüdü’nü kabul ederek, devlet olmayan organizasyonların da mayın karşıtı kampanyaya katılımına örnek oldular.

Burma, Çin, Hindistan, Pakistan, Rusya ve ABD gibi başlıca 40 mayın üreticisi, stokçusu ve kullanıcısı ülke anlaşmanın dışında kalmaya devam etti.

Anlaşmaya taraf olan hiçbir ülkenin kara mayınları kullandığına dair bir iddia veya tespit ortaya çıkmadı.

Üç devlet; Burma, Nepal ve Rusya kara mayını kullanmaya devam etti. Ancak Nepal’de Maoist gerillalar ile Nepal devleti arasındaki anlaşma uyarınca, mayın kullanımına son verildi. Birçok ülkedeki, devlet dışı silahlı grupların kara mayını kullanımında azalma görüldü.

13 ülkede kara mayını üretiminin devam ettiği görüldü: Burma, Çin, Küba, Hindistan, İran, Kuzey Kore, Güney Kore, Nepal, Pakistan, Rusya, Singapur, ABD ve Vietnam. Bu ülkelerden bazıları aktif olarak üretim yapmasa da, yapma hakkını saklı tutuyor. 1997’den beri kara mayını üretmeyen ABD ise, yeni kara mayını sistemleri geliştiriyor.

Dünya çapında kara mayını ticareti sıfır noktasına yaklaştı. Tespit edilen olaylar ise, gizli silah transferleri biçimindeydi. Örneğin, BM yetkililerinin tespitlerine göre, Eritre, Somali’deki İslamcı gerillalara 1000 civarında kara mayını sevk etti. Ancak Eritre hükümeti bunu reddetti.

74 ülke sahip oldukları mayınlarının imhasını tamamlarken, 64 ülke hiçbir zaman kara mayını üretmedi. Geride, anlaşmaya dahil olan ülkelerden, sahip olduklarını yok etmesi beklenen 13 ülke kaldı.

Anlaşmaya taraf olmayan ülkelerin sahip olduğu tahmin edilen 160 milyon kara mayını başlıca 5 ülkenin cephaneliklerinde bulunuyor: Çin, Rusya, ABD, Pakistan ve Hindistan.

Anlaşmaya taraf olan 69 ülke, “eğitim” amacıyla kara mayını stoklarını muhafaza ediyor. Bu ülkelerden 5’inin “eğitim” stoklarının büyüklüğü dikkat çekiyor: Türkiye, Brezilya, Cezayir, Bangladeş ve İsveç.

Yapılan tespitlere göre, 78 devlet ve devlet olarak tanınmayan 8 bölge kara mayınlarından olumsuz yönde etkilenmeye devam ediyor. Guatemala ve Surinam, çabaları sonucu bu listenin dışına çıkmayı başardı.

2005 yılı boyunca 740 kilometrekarelik alan mayından temizlendi ki bu bir rekoru ifade ediyor. Temizlenen alanın yarısı Bosna-Hersek, Kamboçya ve Yemen’deydi.

28 ülkede, mayından korunma eğitim faaliyetleri yürütüldü.

2005 yılında 7328 kişinin kara mayınları nedeniyle hayatını kaybettiği tespit edildi. Bu ölümler 58 ülke ve 7 bölgede meydana geldi. Öte yandan, hâlâ her yıl kara mayınları nedeniyle 15 ila 20 bin arasında kişinin hayatını kaybettiği tahmini geçerliliğini koruyor.

Tahminlere göre, dünyada halen 350 ila 500 bin civarında mayın kurbanı yaşıyor ve kurban sayısı her yıl artıyor...
***
Afganistan, Kolombiya, Irak veya Türkiye topraklarında; rastgele serpilmiş yüzbinlerce mayın ve cephaneliklerde bekleyen milyonlarcası, dünyayı halklara dar ediyor. En yoğun kampanyaların sürdürüldüğü ülkelerde dahi, silahlar konuşmaya devam ettikçe, bu en serseri silah da toprağa ekilmeye devam ediliyor. Çünkü mayın icat oldu bir kere... Mayına karşı kampanyalar, Nepal’deki gibi barış anlaşmalarıyla taçlandırılmadıkça, yüzlercesi sökülürken, binlercesi cephaneliklerden çıkarılıp patlayacağı anı sinsice bekleyeceği yere gömülüyor...

---

sayılarla mayınlar

Mayın Yasaklama Anlaşmasına taraf olan ülke sayısı: 152

Ülkelere kara mayınlarının tamamen sökülmesi için tanınan süre: 10 yıl

Ülkelere cephaneliklerindeki kara mayınlarını yok etmeleri için tanınan süre: 4 yıl

Anlaşmaya taraf olmayan, mayın üreten veya üretebilecek olan ülke sayısı: 13

Anlaşmaya taraf olmayan ülkelerin elinde bulunan kara mayını sayısı: 160 milyon

Kara mayını sebebiyle ölüm veya yaralanma meydana gelen ülke sayısı: 58

Her yıl kara mayını veya diğer savaş artığı patlayıcılar sebebiyle ölen ve yaralanan kişi sayısı: 15-20 bin
(Kaynak: Kara Mayını İzleme Raporu, 2006 - Güncelleme Ocak 2007)
Engin Esen