‘Bazı ağaçlar vardır bir ormanı saklar’

“İran: Bir Sinema Devrimi” isimli belgesel film, günümüz İran’ının filmlerle anlatılan ve genç İranlı yönetmen Nader T. Homayoun’un yerinde yorumlarıyla sunulan tarihidir. Yönetmenler, etkili sinema adamları, sinema tarihçileriyle yapılmış söyleşilerle İslam Devrimi öncesinde, sırasında ve sonrasında çekilmiş filmlerden alıntıları harmanlayan bu belgesel, İran sinemasının gelişimini, ülkenin siyasal ve toplumsal ortamıyla ilişkisini izliyor. 2006 Traces de vie, Clermont-Ferrand, Büyük Ödülü’nü alan ve 26. Uluslararası İstanbul Film Festivali kapsamında gösterilen filmi için İstanbul’a gelen, İranlı yönetmen Nader T. Homayoun ile İran sinemasını konuştuk.

‘İran: Bir Sinema Devrimi’ isimli belgesel filminizin çıkış noktası neydi?
Diğer ülkeler İran sinemasını çok iyi tanıdığını zannediyor ama aslında iyi tanımıyorlar. Fransızca’da bir deyim var, “bazı ağaçlar vardır bir ormanı saklar”. İran sineması ormanını da iki tane ağaç saklamıştı. Mahmelbaf ve Kiyarüstemi. Bunun da iki kötü yanı vardı. Birincisi, İran’da çok fazla iyi yönetmen var. Herkes sadece bu iki yönetmenin olduğunu zannediyor. Bir yönetmenin görevi bir şeyleri göstermek ve bir şeyleri anlatmaksa, benim de görevim İran sinemasını anlatmaktı.

İran’da birçok yönetmenin olduğunu ama Mahmelbaf ve Kiyarüstemi’nin ön plana çıktığını söylüyorsunuz. Bu iki ismin diğer yönetmenlerden farkları neydi?
Kiyarüstemi bir İran yönetmeni ama sinematografisi sinema anlayışı çok daha dünyeviydi. Kiyarüstemi olmasa belki de İran sineması bu kadar ünlü olmayacaktı. Diğer İran filmlerine benzemiyor onun yaptıkları. O yüzden de İran sinemasından diyemiyoruz. Mizansenleri hep dünya sinemasına göre. Yabancılar onun filmlerini izlediklerinde, ‘evet, bu çok orijinal’ diyorlar. Kiyarüstemi İranlı olmasaydı Türk, Arjantinli ya da herhangi bir ülkeden olsaydı yinede bu kadar ünlü olurdu. İran’dan gelmesi onu bir fenomene çevirdi. Üç dört sene boyunca festivallerden davetler aldı ve çok sevildi. Ama o üç dört senenin sonunda onu çağıranlar ‘bir dakika, İran sinemasında başka iyi yönetmen yok mu’ dediler. Kiyarüstemi’yi bırakıp başka yönetmen aramaya başladılar. Kiyarüstemi’yi de bırakınca sinematografisi çok iyi olan yönetmen Mahmelbaf’ı buldular. O nedenle Kiyarüstemi’den sonra Mahmelbaf aşırı derecede ünlü oldu. Onların şöhreti de İran’da başka yönetmenler doğmasına sebep oldu.

Yani, hem İran sinemasının dünyaya açılmasını sağladılar, hem de film yapmak isteyenler kendi ülke sinemacılarına cesaret verdiler...
Ama bu yönetmenler de Mahmelbaf’ın, özellikle Kiyarüstemi’nin sinematografisini model alarak sinema yaptılar. Böylelikle yabancı festivaller bu iki ismi taklit eden yönetmenleri davet etmeye başladılar. Ama şöyle bir sorun vardı ki yabancılar yeni genç yönetmenleri Kiyarüstemi’yi ve Mahmelbaf’a benzedikleri için seviyorlardı. Mahmelbaf iyi demek ki, onun kızı yönetmen Semira Mahmelbaf da ‘iyi’ diyorlardı. Bahman Ghobadi iyi bir yönetmendi onlar için. Çünkü hem Mahmelbaf’ın, hem de Kiyarüstemi’nin asistanıydı. Bu iki yönetmenle ilişkisi olan herkes iyi yönetmendi.
Sinemaları Mahmelbaf ve Kiyarüstemi’nin sinemasına benzemeyen yönetmenler İran’da duyulmuyor, bilinmiyordu. Kiyarüstemi ve Mahmelbaf gibi ‘film yapayım, dünyada şöhret olayım’ düşüncesine daha sıcak bakılıyordu.

İran sineması en çok hangi alanlardan besleniyor?
Bir kere İran’da sinema dili öyle bir şey anlatmalı ki, kendi camiasına uygun olsun. İran’da resimden şiire bütün sanat dalları kendi insanından, kendi kültüründen beslenir. İran sineması da yine kendi insanından, kendi sosyal durumundan etkileniyor. Kendi gerçekliğini anlatıyor. Avrupa veya Amerikan sineması hayal edip, onları kendine örnek almıyor. İran kendi şiirinden, kendi resimlerinden çok fazla ilham alarak sinema yapıyor. Kiyarüstemi’nin filmlerinin perspektifi minyatürler gibidir. Rönesans perspektifi almamıştır yani. Yine kendi kültüründen beslenmişlerdir.

İran sinemasında çocukların ön planda olmasını nasıl değerlendiriyoırsunuz?
İran’da İslam rejimi olduğu için, herhangi yetişkin bir insanın herhangi bir konuda doğru bir şey söylemesi çok zordur. Ama onu bir çocuğun ağzından verebiliyoruz. Özgürlük kavramından mı bahsedeceksin, bunu bir yetişkine söyleteceğine bir köye git ve orada bir çocuğa söylet. Kimse hiçbir sorun çıkartamaz. Böylelikle sen de filminde özgürlükten bahsedebilmiş olursun. Yetişkin yerine çocuk kullanmak daha akılcı oluyor. Bu da bir alegori tabii ki. İran kültürü de geçmişten günümüze hep alegoriyle işlemiştir. Bunlar da İran sinemasını diğerlerinden çok daha orijinal kılıyor.

Bahman Ghobadi’nin ‘Yarım Ay’ isimli filminin İran rejimi tarafından yasaklandığını öğrendik...
İran’ın kendine özgü bir sansürü var. Bahman Ghobadi’nin filmi sansürlendi ama yurtdışında her yerde gösteriliyor. Sadece yurtiçinde gösterilmiyor. İran’da iki türlü izin var. Yurtiçinde gösterilebilecek filmler ve yurtdışında gösterilebilecek filmler. Tamamıyla yasak demiyorlar. Ghobadi’ ye ‘tamamıyla yasak senin filmin’ denmedi. ‘Yurtiçinde gösteremezsin ama yurtdışında gösterebilirsin’ dediler. Ghobadi’ye sorsanız ‘filminiz niye sansürlendi’ diye, kendi de belki bilmez. Belki de bir kadının şarkı söylenmesindendir. Tuhaf, saçma nedenlerden ötürü. Belki sınırdaki Humeyni’nin askerlerini kötü gösteriyor diyedir. Mesela Jafar Panahi’nin ‘Ofsayt’ diye bir filmi var. Berlin’de Gümüş Ayı Ödülü’nü kazandı. İran’da da gösterildi. Herkes çok beğendi. Bir grup kadın var. Futbol stadyumuna sokulmuyorlar ve gizli saklı girmeye çalışıyorlar. Çünkü stadyuma girmeleri yasak. Bu filmin gösteriminden bir ay sonra, Ahmedinecad da stadyuma girmeleri için kadınlara izin verdi. Din adamları ise, stadyuma girmemeleri gerektiğini söylediler. Ulema böyle deyince Panahi’nin filmi de bir ay sonra yasaklandı. Kısacası sansürün hiçbir mantığı yok.

İran devleti sinemayı ne kadar ya da hangi şartlarda destekliyor?
İran sinemasında devlet desteği olmazsa, zaten İran sineması ölür. Bütün o ‘devlet desteklemiyor’ diyen yönetmenler, kendilerini gittikleri ülkede iyi göstermeye çalışıyorlar. Devlet tabii ki her filme sermaye vermiyor. Ama İran sinemasının yüzde 90’ı devlet desteğidir. Devletin seni desteklemesini istemesen bile öyle bir sistem kurmuşlar ki, bir şekilde bir yerden yine seni destekliyor. Film çekerken kamerayı devletten alıyorsun. Özel olarak gidip kiralayabilirsin ama ham filmi yine devletten alman gerekiyor. Laboratuvar devletin. Devlet desteği olmazsa, İran sineması zaten hiçbir şey yapamaz. Her devletin vazifesidir kendi ülke sinemasına destekte bulunmak ama destekte bulunması da, her şeye karışması anlamına gelmez. Devlet İran’da sanat sinemasına ticari sinemadan daha çok destekte bulunuyor.
Halkın sinemaya ilgisi nasıl?
İnsanlar sinemayı çok seviyor ama yeterince gitmiyorlar. O ilgi gişeye yansımıyor. Türkiye’de olduğu gibi vizyona giren filmler korsan olarak satılıyor. Aileler de alıp evde izliyorlar. Ama İran’da bu durum çok aşırı şekilde. İran’ın problemi prodüksiyon değil bunun dağıtımı, satımıdır. İranlı yönetmenler devletten destek aldığı için filminin iş yapıp yapmamasından çok az kaygılanıyor. İran sineması festivallerde birçok ödül alıyor ama para kazanmıyor. Mesela dış ülkelerde onların DVD’sinin satıldığını pek görmüyoruz. Hiç kimse ‘İran filmleri alayım’ demiyor. Ya da çok az kişi alıyor. Bunlar da yine Kiyarüstemi’nin, Ghobadi’nin filmleri oluyor.

Bu tür olumsuzlukları da göz önünde bulundurarak İran sinemasının geleceği hakkında neler söyleyebilirsiniz?
İran sineması, İran ruhunu gösteriyor. Bu bir anda parlayıp biten bir şey değildir. İran sineması sağlam temeller üzerine kurulu. Altyapısı çok sağlam. Bu yüzden çok kalıcı olacağını düşünüyorum. Birçok genç İran’da film yapmak istiyor. Geçen sene 100 filmin 30’u ilk filmlerini yapan yönetmenlerindi. İran’ da herkes sürekli sinema düşünüyor ve sinema yapmak istiyor. Enstitüleşmiş bir olay. İran sinemasının geleceğinin çok iyi olacağını düşünüyorum. Daha da iyi bir yere gelecek. (İstanbul/EVRENSEL)
Ulaş Emre - Anita Kazeroğlu