22 Temmuz 2007 00:00

bir ya?am kompleksiydi laz evleri...

Ge?mi?te evlerin ?evrede en ?ok bulunan malzemeden (kerpi?, ah?ap, ta? vs.) ve do?aya en uygun bi?imde yap?ld??? bilinir. Bu yap?lar, i?inde bulunulan do?a ko?ullar?nda en sa?l?kl? olan?d?r da ayn? zamanda. Laz evlerinde ise t?m bunlar?n yan? s?ra ba?ka bir ?zellik ?ne ??kar.

Paylaş

Ge?mi?te evlerin ?evrede en ?ok bulunan malzemeden (kerpi?, ah?ap, ta? vs.) ve do?aya en uygun bi?imde yap?ld??? bilinir. Bu yap?lar, i?inde bulunulan do?a ko?ullar?nda en sa?l?kl? olan?d?r da ayn? zamanda. Laz evlerinde ise t?m bunlar?n yan? s?ra ba?ka bir ?zellik ?ne ??kar. ?evresiyle birlikte tasarlanan Laz evleri, b?t?nl?kl?, entegre bir tesis gibidir...
Laz evleri serenderi, dibe?i, ambar? ve mand?ras?yla bir arada, tamam? ah?ap ger?ek bir ya?am kompleksidir. Engebeli bir co?rafyada tar?m ve hayvanc?l?kla u?ra?mak bir bak?ma bu kompleksi bir araya getirmeyi zorunlu k?l?yordu. Her ?ey en ince ayr?nt?s?na kadar d???n?lmeliydi. Lazlar?n ya?ad???, olduk?a nemli olan Do?u Karadeniz B?lgesi?nde k?? boyunca yetecek g?da stoku bozulmadan saklanmal?yd? mesela! Bu b?t?nl?kl? mimari i?in Folklor Ara?t?rmac?s? Kamil Aksoylu ??yle diyor: ?B?lgenin da?l?k olmas?n?n yan? s?ra a??r? ya???l? ve nemli olmas? ve a?a? derdinin hi? olmamas? ah?ap yap?la?may? zorunlu hale getirse de ya?am alan?n? destekleyen serender, ambar ve mand?ra gibi yan destekleme yap?lar? Lazlarda hayata verilen de?erin g?stergesidir. Ve nihayetinde bunlar?n g?rkemli mimarileri de esteti?in tamamlanmas?d?r.?

K?lliye gibi...
Tamamlay?c? yap?lar?n her biri ya?am? kolayla?t?ran ba?ka bir ihtiyac? kar??l?yor. ?rne?in Lazca ad? ?nayla? olan serender... Evlerin yak?n?nda kurulan, tamamen ah?ap olan bu yap?, yiyeceklerin depoland??? bir yer. Sa?l? sollu iki taraf?n tahtalar? hava girecek ?ekilde aral?kl? dizilir ki malzemeler rutubetten korunsun. Serender 2.5-3 metrelik direklerin ?zerine kurulur ve bu direklerin her birinin ba??na yuvarlak tekerlekler ge?irilir. B?ylece as?l mekan?n yerle ba?lant?s? kesildi?i gibi, farelerin buralara ??kmas? da engellenmi? olur. Serenderin ?? i? k?sm?nda bulunan ?? yan?na geni? raflar yap?l?r. Raflara ve raflar?n at?na m?s?r, bu?day, un ve b?t?n meyveler konabilir. Raflar?n ?zerine ve orta alana, malzemelerin as?labilmesi i?in tavandan ask?lar yap?l?r.
K?ften etkilenmeyen ve ??r?meyen yiyeceklerin mekan? ise ba?kad?r. Ambar denilen ve Lazcas? ?ba?u? olan bu mekanlarda, k?pte tur?ular, k?pte tuzlanm?? hamsiler, k?pte sirkeler saklan?r. Evin arka k?sm?nda 40-50 metre ?tesinde mandre, Lazca s?ylemiyle ?bageni? denilen yap?lar bulunur. Genelde iki katl? olan bu yap?lar ise hayvan yemlerinin sakland??? yerdir. Baz? mandrelerin alt katlar? ah?r olarak kullan?l?r. Ama?, hayanlar? yeme yak?n tutmak ve yemin ta??naca?? mesafeyi k?saltmak.
Genelde serenderlerin yan?nda bulunan ve kayan?n oyulmas? ile elde edilen dibek (o?amre) de k??a haz?rl?k i?in ?nemli bir ara?t?r. ?rne?in, pekmez yap?lacak meyvelerin sular? burada ezilerek elde edilir. Hemen evin yak?nlar?nda krosta denilen, bilevleme i?inde kullan?lan ?zel bir ta? da ?zel bir mekanizma ?zerine oturtulur. K?saca evin civar?nda entegre bir ya?am tesisi kurulur...

?ok ama?l? ?evre kullan?m?
Sadece yap?lar?n de?il Laz evlerinin etraf?n?n da ?zel adlar? ve ama?lar? vard?r. Burada s?z? Kamil Aksoylu?ya veriyoruz: Lazlar?n evinin ?evresinde mutlaka bir mezarl?k olur. Baz? istisnalar olsa da ?o?unda bu b?yledir. ?stisnalar?n sebebi de evin ?evresinde mezara uygun bir yer olmamas?d?r. Her ?eyden ?nce bu bir gelenek olmu?, insanlar b?y?klerinin g?m?lece?i yerin kendilerine yak?n ve kendi kontrollerinde olmas?n? istiyorlar. K?sacas? Laz evlerinin ?evresinde en fazla 100-150 metre uzakl?kta, en g?zel yerde bir mezarl?k bulunur.
Evin ?evresini olu?turan di?er k?s?mlar, evin hemen dibindeki jimok?a, o?vet?ela ve axip?icidir. Jimok?a (jilemona) denilen yerler, evin arka taraf?d?r ve genelde k??l?k odunlar?n istif edilip yak?lacak hale getirildi?i alanlard?r. Jimok?aya ?ok yak?n olan yerleri tan?mlarken de jimok?a telaffuz edilir. ?rne?in, jimok?a civar?ndaki bir armut i?in ?jimok?ani m3xuli? ya da jimok?a taraf?nda bir tarla i?in ?jimok?an ont?ule? tan?m? yap?l?r.
Axip?ici, evin ?n b?l?m?nde ah?rdan tarlaya a??lan k?s?md?r, ah?r?n ?n? anlam?na gelir. Axip?icinin devam? evin tarlas?na ??kar.
O?vet?ela (om??et?ela, o??a?ale) denilen yerler ise evin avlusuyla ah?r giri?i (axip?ici) aras?nda at?k sular?n d?k?ld??? ve giderinin tarlaya verildi?i, avlunun d?rtte biri kadar olan rampa bir aland?r. O?vet?ela Lazcada ??pl?k anlam?na gelmektedir. O?vet?ela at?k sular d?k?ld??? i?in evin hemen dibinde, sa?l?ks?z bir aland?r.

Evlerin konumu
Lazlarda evlerin konumu, arazinin yap?s? ve r?zgara g?re belirlenirdi. Lazlarda iki t?rl? avlu vard?r. Birincisi d??ar?dad?r ve d?? avlu anlam?na gelen ?galeni avli? denir. Buras? oturup dinlenme amac?yla kullan?ld??? gibi, f?nd?k kurutmak, m?s?r kurutmak, ot kurutmak gibi de?i?ik i?ler i?in de kullan?l?r.
Ye?il Yayla K?lt?r ve Sanat Festivali kapsam?nda tarihi evlere yap?lan gezide, Lazlar?n evlerinin konumunu belirleme bi?imini, etkinlik kat?l?mc?lar?na Kamil Aksoylu ??yle anlatt?: ?Geneli e?imli olan arazide hafriyatlar a??l?r. A??lan bu hafriyat?n yerine ah?r olarak kullan?lacak, evin bodrumu olan b?l?m yerle?tirilirdi. ?ste gelen d?z alana bakt???m?zda, evin giri? b?l?m? olan i? avlu, evin en ?nemli mekan? ve en geni? alan? olan mutfak-salonla bir arada olan b?l?m (bu b?l?m?n Lazca ad? ?oxo?kagure?dir) ve bu b?l?me biti?ik yan odalar yerle?tirilirdi.
Ah?r k?sm?n?n ?zerine ise tuvalete a??lan uzun koridor, hayat ve hayat?n sa??nda solunda iki oda yerle?tirilirdi. Evin ?n? a??k, geni? ve manzaral? k?sm? hayat ve k??ke ayr?l?rken, g?nl?k ya?am?n ve ?o?u aktivitelerin ger?ekle?ti?i mutfak-salon (oxo?kagure) k?sm? so?uk havalarda r?zgara kar?? korunmu? oluyordu. Evin konumuna d??ar?dan bak?? b?yleydi.
?? avlu anlam?na gelen doloxen avli/avla b?l?m?, evin d?? kap?s?ndan sonra fakat, salon (oxo?kagure) b?l?m?ne giri?ten ?nce gelen, k???k bir oda b?y?kl???nde eve giri? alan?d?r. ?? avlunun amac? k???n so?uk havan?n i?eri giri?ini kesmektir. ?? avludan sonra evin salonuna giri? kap?s? vard?r, bu kap?dan evin i?ine girilir. Kedi ve k?peklerin girmesini engellemek i?in bu iki kap? aras?nda i? avlunun tam ortas?nda k?or3?op?ut?a (okunu?u; korsoputa) denen ve her iki yana (i?e d??a) do?ru a??lan yar?m iki kap? bulunur.
?? avlu k?? aylar?nda so?uklar? ?nlemeye yarad??? gibi, i? zaman?nda tarlada bay?rda ?al???rken ?amurlu ?st ba? ve ayakkab?larla eve girmeyi de ?nlemi? oluyordu.
?? avludan sonra evin en ?nemli b?l?m? olan salon-mutfak (oxo?kagure) k?sm?na girilirdi. Evin en ?nemli b?l?m? buras?d?r, ??nk? evin b?t?n i?leri bu alandan y?r?t?l?r, ev halk? bu alanda otururdu. Buras? evin en geni? ve en i?lek alan? olup g?nl?k oturmayla birlikte gelen misafir de bu alanda a??rlan?rd?. Bu alan?n zemini toprak olurdu ve evde ayakkab?yla dola??l?rd?. Ancak odalarda d??eme vard?. Toprak zeminin y?zeyi ??-d?rt y?l kadar bozulmaz, deforme olmazd?. ??-d?rt y?lda bir y?zeyi d?zeltmek i?in toprak serilirdi. Serilen bu topraklar ?nce ?zerinde y?r?nerek insanlar taraf?ndan iyice bas?ld?ktan sonra, ?obanik?e? denen a?a?tan yap?lma el kompakt?rleriyle s?k??t?r?l?rd?. Bir hafta i?inde iyice kuruyan bu toprak, y?zeyi d?zg?n ve sert bir zemin olu?tururdu.
Toprakl? zeminde a??k ate? de bulunurdu. En ince ayr?nt?s?na kadar d???n?lm?? Laz evlerine g?n?m?zde, parmakla g?sterilebilecek birka? ev d???nda rastlanm?yor... Bug?n k?ylere kadar giren, ?irkin ve sa?l?ks?z beton yap?la?mas?, ne yaz?k ki g?rkemli ve ya?anas? mekanlar?n yerini alm?? durumda...

a??k ate?
Lazlarda ate? evin i?inde bulunurdu. F?nd?kl??n?n ?a?layan k?y?nde bulunan koruma alt?na al?nm?? tarihi bir evde anlatt? bu sistemi Kamil Aksoylu... Orta alana yak?n, di?er duvarlara nazaran pencere duvar?na biraz yak?n meydan ate?i bulunurdu. Bu ate?lerin yeri ocak ?eklinde hafif?e ?ukur olup kenarlar?na b?y?k?e ta?lar g?m?l?rd?. Bu ta?lara Lazcada nk?iya denir. Ate?in ?evresinde oturulabilecek mesafedeki alana k?eladi denirdi. Oca??n ?zerinde tavandan as?lan k?eremuli bulunurdu. K?eremuli, kal?n ve uzun baklalardan olu?an, ?zeri d?vme nerv?rl?, ucunda iki koca ?engeli olan, 3-4 metre boyunda, Lazlar?n 3?uk?ali/??uk?ali ve ??uk?i dedikleri kazanlar? ate?in ?st?ne asmaya yarayan alettir. Bazen ?st baklalar?na kurutmak i?in hamsi, bal?k ve inek ba??rsaklar? da as?labilirdi.
Oca??n her g?n yak?lmad??? yaz aylar?nda k?eremuli ?ocuklar i?in g?zel bir e?lenceydi. Yaz?n ??phesiz d??ar?da yo?un i? olurdu. Uzak yere gidilmedi?i zamanlar, ?rne?in ev civar?ndaki i?ler yap?l?rken ?ocuklar evde b?rak?l?p arada kontrol edilirdi. B?yle zamanlarda b?y?klerin olmamas?n? f?rsat bilen ?ocuklar, k?eremulide sallan?rlard?. 3-4 metre civar?nda uzunlu?u olan bu alet, bazen ?ocuklara e?lence olabiliyordu. Bir?ok ?ocu?un, bu sallanma esnas?nda k?eremulide kurumas? i?in as?l? olan bal?klar? d???rd???nden b?y?klerinden k?tek yemi?li?i vard?r.
B?lent Falakao?lu
ÖNCEKİ HABER

sorun zihniyette

SONRAKİ HABER

g?zel ama zor bir memleket: meksika

Sefer Selvi Karikatürleri
Evrensel Gazetesi Birinci Sayfa
Evrensel Ege Sayfaları
EVRENSEL EGE

Ege'den daha fazla haber, röportaj, mektup, analiz ve köşe yazısı...