Futbolda tekelle?me kutuplar?n? yaratt?

?spanya, ?talya gibi futbol tutkunu Akdeniz ?lkelerine ?yk?n?rcesine geli?en T?rkiye futbol end?strisi yeni bir sezon i?in i?ba?? yapmaya haz?rlan?rken, bizde de end?strinin giderek global bir kimlik kazand???, her ge?en y?l biraz daha metala??p ticarile?ti?i dikkat ?ekiyor.
2006 milli geliri 400 milyar dolar olarak ?l??len T?rkiye ekonomisinde, ileri-geri ba?lant?lar? ile futbol sekt?r? y?zde 1?lik b?y?kl??e sahipse kendi ba??na 4 milyar dolar, y?zde 2 varsay?m?yla 8 milyar dolarl?k katma de?er yarat?yor demektir. Elimizde bunu ?l?ecek kantitatif bilgiler yok ama sekt?r? ileri-geri ba?lant?lar? ile birlikte de?erlendirmeye kakt???m?zda, 8-10 milyar dolarl?k bir b?y?kl?kten s?z etmek abart?l? olmayacakt?r. Milli gelirde madencili?in y?zde 1.1, mali sekt?r?n y?zde 1.5, enerji sekt?r?n?n y?zde 3.4, otel-lokanta sekt?r?n?n y?zde 3.2 pay? oldu?unu an?msad???m?zda, 8 milyar dolarl?k bir katma de?er b?y?kl??? ile h?zla geli?en ve b?y?yen bir sekt?rden s?z ediyoruz demektir.
?retenler ve payla?anlar
Gelelim bu pastan?n ?retimi ve b?l???m?nde s?n?flar?n rollerine? Kim ?retiyor, kim, nas?l payla??yor?
?nce sermayedarlar... Kimler var sekt?r?n patronaj?nda? ?ok farkl? rolleri olan ama sekt?rde para, dolay?s?yla s?z ve karar sahibi olanlar ?unlar: Kul?p Y?neticileri: Bunlar genellikle i?adamlar?ndan olu?uyor. Kul?plerin malvarl???n?, nakdini y?netiyor, kul?p (bir t?r ?irket) ad?na bor?lanma yap?yor ve bazen de kul?plerine maddi destekte bulunuyorlar. Kar??l???n? ekonomi-d??? yollarla al?yorlar. Kredibilite, ihale avantaj? vb...
Yay?nc? kurulu?: Ma?lar?n naklen yay?n hakk?n? alan TV kurulu?u (Digit?rk,D-Smart gibi) sekt?re yay?nc? olarak yat?r?m yapm?? oluyor. Ayn? zamanda teknik ekipman, uydu, anten vb. sat?yor.
Sponsor firmalar: Futbolu bir reklam mecra? olarak kullanan sponsor kurulu?lar, sekt?r ?st?nde s?z hakk? olan bir di?er fraksiyon. Turkcell?in S?per Lige, Fortis?in kupa ma?lar?na ad?n? yazd?rmas? gibi.
Reklam verenler: Futbol art?k, ?nemli bir reklam mecras?. Gerek ma? nakli s?ras?nda, gerek kul?p formalar?nda, stadlarda. Y?ld?z futbolcu ?zelinde reklamlar yay?nlanabiliyor. Dolay?s?yla sekt?re yat?r?m yapanlar aras?nda reklam yat?r?mc?lar? da var.
Bahis ?irketleri: Futbol ma?lar? ?st?nden bahis oynatmada uzmanla?m?? Spor Toto, ?ddia gibi kurulu?lar, futbolun sermayedarlar?ndan bir di?eri. Medya-futbol medyas?: Futbolun bir t?r ?yan-sanayii?. G?rselli?inden dolay? futbol, medyan?n ?zellikle televizyonlar?n ?nemli bir nesnesi. Yay?n ak???nda futbol ma?lar? ve haberleri ?nemli bir yer tutuyor, gazeteler, 4-5 sayfay? futbola ay?r?yor.
Devlet: Elindeki kamu arazilerini, stadlar? kul?plere kiralamak, bahis oynatmak gibi fonksiyonlarla futbolda katma de?er ?retiminde devletin de rol? var.
Futbol Federasyonu: Do?rudan sermayedar olmasa da kul?plerin ?st ?rg?t? olarak, yay?n gelirlerinin payla??m?na, hakemlik kurumuna ve milli tak?ma patronaj? ile Futbol Federasyonu, futbola ?sermayedar? olarak h?kmeden grubun bir di?er ?nemli bile?eni.
Futbolun ?reticileri-proleterleri: Seyirlik bir oyun olarak futbolun ?retiminde ise y?ld?z futbolculardan tesis ?al??anlar?na kadar eme?i ge?en, ?retici bir?ok kesim var.
S?ralayal?m...
???i aristokrat? y?ld?z futbolcular: Futbolu, son tahlilde bir seyirlik oyun, e?lence olarak ?retenlerin ba??nda y?ld?z futbolcular var. ?retimle ortaya ??kan ?art?k?tan, becerilerine, y?ld?z olu?lar?na g?re pay al?yorlar. Menajerleri taraf?ndan pazarlan?yorlar, kul?plerine bonservis bedeli alt?nda transferde para ?d?yorlar. B?y?k disiplin,?zveri ve risk i?eren futbol mesle?inde bu kategorinin de s?perleri,normalleri ve s?radanlar?; yerlisi-yabanc?s? var. Sekt?r, m?thi? bir rekabet i?eriyor ve seyirlik oyunu en iyi, en istikrarl? oynayan, ?retilen art?ktan da en iyi pay? al?yor.
Teknik heyet: ?retimde pay? olanlar?n en ?nemli bile?enlerinden biri de ?teknik heyet?. Fabrika d?zenindeki teknik m?d?r, ustaba?? fonksiyonlar?n? ?stlenen bu kategoride de ?y?ld?z?lar, normaller ve s?radanlar var. Yabanc?-yerli m?cadelesi bu kategoride de var. Bu ?futbol emek?ileri? de y?ksek bir rekabet ve risk alt?nda ?al???yorlar. ?zellikle yerli olanlar ?o?u kez i?siz kalabiliyorlar.
Ger?ek proleterler: Futbol, sahnelenen bir oyun. Bu oyunu sahneye koyan sanat??lar? haz?rlayan, onlara sosyal tesislerde, stadlarda hizmet sunan binlerce emek?i, futbol end?strisinin de?er yaratan di?er kategorisi.
Futbol bas?n?n?n emek?ileri: Futbol bas?n?nda yorumcu, haberci, foto?raf??,kameraman vb. olarak ?al??an y?zlerce bas?n emek?isi de sekt?r?n proleterleri aras?nda. Bunlar i?inde de Erman Toro?lu gibi ?ok kazanan aristokratlar var, ama bunlar az?nl?kta say?l?rlar.
Futbol nereye?
Ge?mi?in toprak sahalar?nda, kent, mahalle tak?mlar? ile amat?r bir ruhla oynanan, giderek ?man?fakt?r? d?nemini, takiben de end?striyel-global d?nemini ya?ayan futbol, art?k kapitalistik bir e?lence sekt?r? ve milyarlarca dolarl?k katma de?erin yarat?l?p payla??ld??? ekonomik bir sekt?r. Ama, man?fakt?r d?neminde oldu?u gibi, hakim ideolojinin ve politik yeniden-?retimin bug?n de ger?ekle?tirildi?i bir sekt?r ayn? zamanda. S?n?fsal ?zelli?i ge?mi?te de vard?, bug?n daha ?ok var. ?ktidar sava?lar?, s?n?f sava?lar?, bir?ok ?eyin dolay?m?nda ya?and??? gibi, futbol ?st?nden de s?r?yor.
Her ekonomik sekt?rde oldu?u gibi, e?itsiz b?y?me ve tekelle?me, bu sekt?rde de h?zl? kutupla?malar? yarat?yor. S?per zengin ve egemen bir kul?p grubu, hemen her ?lkede, ?ampiyonluk kupalar?n? kendi aralar?nda n?betle?e d?nd?r?rken, ?o?unluk kul?pler, ?konu mankeni? muamelesi g?r?yor. Bu da seyircinin-t?keticinin heyecan?n?, oyundan zevk alma duygusunu g?n be g?n ?ld?r?yor.
K?r ve sermaye birikimi ile g?d?lenmi? ve futbolu da sahada Fordist y?ntemlerle oynatmaya kalkan taktiklerin, ?ablonlar?n futbol zevkini k?reltip k?reltmedi?i, futbola olan talebi azalt?p azaltmayaca??, bu metala?man?n, a??r? ticarile?menin nelere yol a?aca??, gelece?in ?nemli sorular?ndan biri olarak ?engelini zihinlerde daha uzun s?re tutaca?a benzer...

---

Futbolun t?keticileri
Futbol, end?striyel bir ?r?n olarak, her y?l da biraz daha global ?l?ekte ?retilen bir meta. Yap?lan yat?r?mlar?n geri d?n??leri, metan?n paraya d?n??? nas?l oluyor? Burada da ?e?itli kategoriler var.
Biletli seyirciler: Futbol denen seyirlik oyun, stadyumlarda biletle seyrediliyor. En yoksulundan en zenginine stadyumda s?n?fsal yerler var. En az ?deyebilenler kale arkas?na, en ?ok ?deyebilenler localara...
?ifreli yay?n abonmanlar?: Yay?nc? kurulu?, yapt??? yat?r?m?n kar??l???n? ?ifreli yay?n abonman gelirleri ve ald??? reklamlardan sa?lanan gelirle kar??l?yor. ?ifreli yay?na ula?amayanlar, barlarda ve kahvehanelerde, ?bedelini? ?demek ?art?yla futbolu t?ketebilirler. Dolay?s?yla, burada ?ifreli yay?n?n yeni bir alt-sekt?re (barlara-kahvehanelere) de ekonomi yaratt???n? g?r?yoruz.
Reklam gelirleri: Reklamverenler, futbola reklam yat?r?mc?s? olarak oldu?u kadar, alan kullan?c?s? olarak kat?l?yorlar. Futbol ,reklamverenler a??s?ndan ?nemli bir mecra art?k. TV yay?nlar?nda en ?ok reklam alan ku?aklar futbol programlar? ve diziler. Bunun yan? s?ra, futbol kul?pleri gerek sponsor bularak gerek y?ll?k reklam ba?lant?lar? yaparak ?nemli bir reklam geliri elde ediyorlar. Futbolcu formalar?ndan, stadyum panolar?na kadar bir?ok alan reklama a??l?yor. Hatta y?ld?z futbolcular, imajlar?n? reklamla paraya tahvil edebiliyorlar. Bazen, bu yolla futboldan daha ?ok kazand?klar? oluyor. Beckham ?rne?i...
Stadyumlar: Bir t?r al??veri? merkezine d?n??t?r?len stadyumlar, sadece futbol satmak i?in de?il, her t?r mal ve hizmet sat??? i?in dev al??veri? merkezlerine d?n??t?r?l?yor. Bu dev yap?lar?n bir b?l?m? y?ksek bedellerle firmalara kiralan?rken ?e?itli aktiviteler ?retilen ve sat?lan merkezler olarak da i?lev g?r?yor ve futbol ?st?nden para kazand?r?yor.
Bahis gelirleri: Bahse konu olan futbol, bahis sekt?r?n?n ?nemli bir ??esi olurken, bahis gelirlerinin bir k?sm? futbol kul?plerine gelir olarak ak?yor.
Borsa gelirleri: ?irketle?en kul?pler borsaya a??larak hisse senetlerini al?m-sat?m konusu yap?yorlar ve hisse senetleri prim yapt?k?a kul?p de?eri de y?kselebiliyor ve kul?pler birer firma gibi al?m-sat?m konusu olabiliyorlar.
Mustafa S?nmez