Mortgagede (tut-sat) hesap g?n?

ABD ekonomisinin b?y?k sorunla kar??la?aca??n? ?ng?ren karamsar analizciler, sonunda kendi kabuslar?yla y?z y?ze gelmi? g?r?n?yor. Tabii ki, geciken mortgage ?demelerinin y???lmas?n?n bir sonucu olarak hisse senedi fiyatlar?n?n d??mesinde sevindirici bir taraf yok. Ancak ?u rahat?a s?ylenebilir ki, hem mali s?k?nt? ?eken hem de k?resel ekonominin s?k?nt?lar?yla kar?? kar??ya gelen milyonlarca Amerikal? i?in ortaya ??kan sonu? benzer nitelikte.
Bu sonucun ge?mi?teki sebepleri, 2001 y?l?ndaki ekenomik durgunlu?a kadar gidiyor. ABD Ba?kan? George W. Bush, ABD Merkez Bankas? eski Ba?kan? Alan Greenspan??n deste?inde, internet ticaretinin patlamas?yla olu?an ekonomik durgunlu?u d?zeltmek yerine, zengin Amerikal?lar?n ??kar?n? g?zeten bir vergi kesintisine gitti. Bu hatayla beraber, Merkez Bankas??n?n b?y?me ve istihdam sa?lama g?revini yerine getirmesi i?in elinde ?ok az bir se?enek kald?. Ve tarihinde hi? yapmad??? bir ?eyi yaparak faiz oranlar?n? y?zde 1 seviyesine indirdi.
Bu i?e yarad?, fakat para politikalar?n?n normal i?leyi?inden farkl? bir ?ekilde i?e yarad?. D???k faiz oranlar?, genellikle, firmalar?n ?ok yat?r?m yapmak i?in daha fazla bor? almas?na yol a?ar; b?y?k bor? y?k? de, ?retim g?c? y?ksek malvarl?klar?yla teminatland?r?l?r.
Fakat, 1990?l? y?llardaki a??r? yat?r?mlar?n ekonomik durgunlu?u alttan alta destekledi?ini d???n?rsek, d???k faiz oranlar? ?ok fazla yat?r?m giri?imini tetiklemeyebilir. Ekonomi b?y?d?, ama daha ?ok Amerikal? ailelerin, mortgage ?demelerini kar??lamalar? ve gelirlerinin bir k?sm?n? harcamalar? amac?yla ?ok bor? almaya ikna edilmeleri y?z?nden. D???k faiz oranlar? sebebiyle konut fiyatlar? artt??? s?rece de Amerikal?lar, artan bor? y?klerini g?rmezden gelecek.
Riski y?kselten ad?mlar
Asl?nda bu bile, ekonomiyi yeterince canland?rmad?. Daha fazla bor? alacak ki?i bulmak, kredi standartlar?n?n d??mesine ve y?ksek riskli mortgage fonlar?n?n y?kselmesine yol a?t?. Ayr?ca a??k ?demeleri azaltan, ki?ilerin daha b?y?k mortgage kredileri almas?n? kolayla?t?ran yeni ?r?nler icat edildi.
Hatta, baz? mortgage kredilerinin negatif amortismanlar? var. ?demeler, vadesi gelen faizleri kapsam?yor. Bu y?zden bor? her ay katlan?yor. Y?zde 6?l?k faiz oran?na sahip sabit mortgage kredileri, faiz ?demesi k?sa vadeli ve d???k hazine bonolar?na ba?l? olan de?i?ken oranl? mortgage kredileriyle yer de?i?tirildi. ?Cazip oranlar? olarak adland?r?lan faiz oranlar? da, ?demelerin ilk y?llar?nda d???k ?deme imkan?n? yaratt?. Bunlar ?ok cazipti, ??nk? bor? alan ki?ilerin mali a??dan ?st d?zey olmad?klar? ve bu ki?ilerin neyin i?ine dald?klar?n? anlamad?klar? ger?e?ini g?zler ?n?ne seriyordu.
Merkez Bankas? eski Ba?kan? Greenspan, bu de?i?ken mortgage kredilerini te?vik ederek riskin art???n? k??k?rtt?. Greenspan 23 ?ubat 2004 g?n? yapt??? a??klamada, ?Pek ?ok ev sahibi ge?en on y?lda, sabit oranl? mortgage kredileri yerine ayarlanabilir oranl? mortgage kredileri kullanarak, on binlerce dolar kazanabilirdi? ifadelerini kullanm??t?.
Acaba Greenspan, ger?ekten faiz oranlar?n?n s?rekli y?zde 1 gibi negatif bir reel faiz oran?nda kalaca??n? tahmin etmi? miydi? Acaba yoksul Amerikal?lar?n, faiz oranlar? y?kseldi?inde ne yapaca??n? d???nm?? m?yd??
Elbette, Greenspan?in bu davran???, kendi g?z? ?n?nde ekonominin daha iyi ?al??aca?? anlam?na geliyordu. Ama, bu performans?n s?rd?r?lemez bir hale gelmesi an meselesiydi.
Bir garip ?muamma?
Neyse ki ?o?u Amerikal?, Greenspan??n de?i?ken oranl? mortgage kredilerine ge?me nasihatini dinlemedi. Fakat, k?sa vadeli faiz oranlar? y?kselmeye ba?lad???nda bile, hesap zamanlar? ertelendi ve yeni bor? alanlar artmayan faiz oranlar?nda sabit mortgage kredileri elde edebildi.
K?sa vadeli faiz oranlar? artt?k?a; orta ve uzun vadeli faiz oranlar? d??t?. Ve bu durum ?muamma? olarak adland?r?ld?. Bir varsay?ma g?re, trilyonlarca dolar biriktiren yabanc? merkez bankalar?, bunu gelecek y?llar?n rezervlerini tutmak i?in ak?l etmi?lerdi ve en az?ndan hazine bonolar?ndan daha iyi k?r getiren ABD hazine fonlar?na yat?r?m yapabildiler.
Konut fiyatlar?ndaki patlama sonunda k?r?lmaya u?rad? ve d??en fiyatlarla birlikte, kimileri mortgage kredilerinin kendi evlerinin de?erinden daha fazla oldu?unu g?rd?. Kimileriyse, faiz oranlar? art?nca ?demelerini yapamad?. Pek ?ok ABD?li, ?demeler aras?nda tampon zaman b?rakmad? ve yeni mortgage kredilerinin yaratt??? bedellere yo?unla?an mortgage ?irketleri de bu tampon zaman konusunda onlar? uyarmad?.
T?ketim c?mb???
Aynen emlak piyasas?n?n, bir y?kseli?ten sonra ??k??e ge?me olas?l???n?n tahmin edilebilece?i gibi, ?imdi de ?u sonucun ortaya ??kt??? g?r?lebilir. Konut i?leri ba?lar, var olan evlerin sat??? d??er ve konut stoklar? artar.
Baz? tahminlere g?re ev yap?m?ndaki art???n ve son alt? y?ldaki istihdam?n ??te ikisinden fazlas? emlak piyasas?yla ba?lant?l?. Bu da ki?ilerin kendi evlerine kar??l?k yeni konut ve konut e?yas? bor?lanmalar?n?n, t?ketim c?mb??? ad?na nas?l k?r?klendi?ini g?steriyor.
Konut sekt?r?ndeki patlama, Amerikal?lar? kendi imkanlar? ?zerinde bir hayata y?neltti, son iki y?ld?r net tasarruf giderek negatife d??t?. B?y?me motorunun durmas?yla birlikte, ABD ekonomisinin bu d????ten ne kadar zarar g?rece?ini kestirmek zor. Mali bir ak?llanmaya geri d?n??, ancak uzun vadede ger?ekle?ebilir, ancak k?sa vadede bu d?n??, toplam talebi azaltabilir.
?nsanlar?n hatalar?n?n ortadan kalkt?ktan sonra bile ne kadar uzun s?rd???ne dair bir ?zdeyi? vard?r. ??te bu, tam da Greenspan i?in ge?erli. Bush cenah?ndan bakt???m?zdaysa onun g?revden ayr?laca?? zaman?n daha ?ok ?ncesinde yaratt??? sonu?lar?n y?k?n? ta??maya ba?lad?k bile.
(*) D?nya Bankas??n?n (DB) eski Ba? Ekonomisti.(Lebanon Daily Star?dan ?eviren: Burak ?lker)
Joseph E. Stiglitz*