YEN? D?NYA

?nl? ?sko? d???n?r Adam Smith bir?oklar?nca serbest piyasa ekonomisinin hatta ekonomi biliminin babas? say?l?r. Ba?yap?t? olarak bilinen ?Uluslar?n Zenginli?i? adl? eserinde geli?tirdi?i ?g?r?nmez el? kavram? bug?n ?tam rekabete? dayal? serbest piyasa sistemine dair ?vg?lerde halen s?k?a referans verilen ve yazarla ?zde?le?en bir kavram haline gelmi?tir.
Smith?e g?re rekabet i?erisindeki bireyler kendi bireysel ??kar?n? maksimize etmeye ?abalarken, hi? ama?lamad??? halde, toplumun ??kar?n? da maksimize eder. ??te bu pozitif d??sall???n ard?ndaki yegane etken rekabete dayal? piyasan?n bireyleri do?ru miktarda ve ?e?itlilikte ?retim yapmak i?in y?nlendiren g?r?nmez elidir. ?rne?in, bir ?r?nde ?retim eksikli?i oldu?unda fiyat? artar. Bu durum cazip bir k?r marj? yaratarak ba?kalar?n? bu ?r?n? ?retmeye te?vik eder ve nihayet k?tl??a son verir. E?er pazara ?ok fazla ?retici girerse, ?reticiler aras?ndaki artan rekabet fiyatlar?n ?retim maliyetinin d??mesini sa?layarak, ?r?n?n ?do?al fiyat??na ula?mas?na yol a?ar.
Ayn? eserin belki daha az ?zerinde durulan ama en az ?g?r?nmez el? kadar ?nemli bir di?er b?l?m? ise i?b?l?m? ve uzmanla?ma ?zerinedir. Toplu i?ne fabrikas? ?rne?iyle Adam Smith, fabrika sisteminde ortaya ??kan i?b?l?m?n?n, ?retimi ve eme?in verimlili?ini daha ?nce tarihte e?i benzeri g?r?lmemi? ?ekilde artt?rd???na vurgu yapmaktad?r. Smith?e g?re i?inde uzmanla?mam?? ve gerekli makinelere ula??m? olmayan bir i??i, ?ans? yaver giderse g?nde bir i?ne ?retebilecekken, modern fabrikalarda her biri uzmanla?m?? 10 i??i g?nde 48,000 toplu i?ne ?retebilmektedir. A??k?a g?r?lmektedir ki, modern fabrika ko?ullar?ndaki i?b?l?m? ve uzmanla?man?n yaratt??? verimlilik art??? kar??s?nda bireysel ?reticinin rekabet g?c? yoktur. Terzide dikilen k?yafet, kundurac?da yap?lan ayakkab? fabrika ko?ullar?nda ?retilen benzerlerine oranla son derecede maliyetlidir.
?Uluslar?n Zenginli?i? ?o?u iktisat??n?n atlad??? ya da g?rmezden geldi?i derecede birbiriyle ?eli?en bu iki temel arg?man ?zerine kuruludur. ?Toplu i?ne fabrikas?? ?l?e?e g?re d??en maliyetler ve artan getiriler hakk?ndad?r. ?G?r?nmez el?de ise ?l?e?e g?re artan maliyetler ve azalan getiriler s?z konusudur. K?sacas?, her iki arg?man birden ekonominin geneli a??s?ndan do?ru olamaz. Rekabet?i g?r?nmez el kavram?n?n aksine ?toplu i?ne fabrikas?? arg?man?n?n do?al sonucu tekelle?medir. ??letme b?y?d?k?e maliyetlerin d??mesi b?y?k i?letmelerin k???k i?letmelere oranla ?ok daha avantajl? oldu?u, piyasaya ilk giren ve daha h?zl? b?y?yenin piyasay? ele ge?irdi?i bir ekonomik yap?ya yol a?ar. B?ylesi bir durumda tekel durumundaki ?retici fiyat? kendi bireysel k?r?n? maksimize edecek ?ekilde ?do?al fiyat??n olduk?a ?zerinde tutma olana?? bulacak, yeri geldi?inde de ?l?ek avantaj?n? kullanarak (b?y?k ?l?ek- d???k par?a ba?? maliyeti) fiyatlar? piyasaya giri?i engelleyecek seviyede a?a?? d???recek ve tekel konumunu koruyacakt?r. Smith, eserin geri kalan k?sm?nda bu temel ?eli?kiyi g?rmezden gelmi?, serbest piyasan?n kendini yeniden ?reten dinamiklerini ?ne ??karmay? ye?lemi?tir.
Smith?in g?rmezden geldi?i ?eli?ki, tekelle?me e?ilimini kapitalizmin ka??n?lmaz temel dinamiklerinden biri olarak tan?mlayan Marks??n ekonomik analizinde ?nemli bir yer tutmaktad?r. Marks ?zel m?lkiyetin toplumsal ve siyasal niteli?ini vurgular. Kamula?t?rma konusunda kendi eme?iyle ?al??an bireysel ?reticinin buna dahil olmad???n? belirten Marks, kapitalizmin halihaz?rda bu ?retim bi?imini tasfiye etmekte oldu?unu da ekler. B?y?yen ?l?ek ve tekelle?me eme?in verimlili?ini art?rmakla kalmaz, da??n?k k???k at?lyelerde ?al??an i??ilerle kar??la?t?r?ld???nda eme?in ?rg?tl?l???n? kolayla?t?r?r, sermaye s?n?f?n? daralt?rken kamula?t?rmay? da m?mk?n k?lar. Bu a??dan Marksizm kapitalizmin tekelle?me e?ilimine tarihsel olarak ilerici bir y?n atfeder.
***
Baran ve Sweezy?nin 1960?lar?n ikinci yar?s?nda yay?mlad?klar? ?Tekelci Sermaye? adl? eserde vurgulad?klar? gibi g?n?m?z kapitalizminin ba?l?ca akt?rleri dev pazarlama ve ar-ge b?t?elerine sahip tekelci sermayedir. Bu akt?rleri ve tekelci rekabet sistemini anlamadan sistemin geneline dair ??z?mlemeler getirmek de olanaks?zd?r. Bu a??dan, Smith?in fiyat teorisinin temelindeki serbest piyasa sistemine dair varsay?mlar? da ge?erlili?ini yitirmi?tir.
Di?er yandan, 1990?lardan itibaren h?z kazanan ve b?y?k ?l??de emek maliyetlerini d???rme ?abas?ndan kaynaklanan ta?eronla?t?rma s?reci de g?z ard? edilemez. Ge?mi?te dikey birle?melerin yo?un olarak ya?and??? bir?ok sekt?rde ?retimin pek ?ok a?amas? art?k eme?in ?rg?tlenmesinin daha zay?f ve i?g?c? maliyetlerinin daha d???k oldu?u k???k ?reticilere kaymaktad?r. Bu anlamda ?zellikle uluslararas? tekellerin hakim oldu?u pek ?ok sekt?rde Adam Smith?in pek de ?ng?rmedi?i nedenlerden dolay? k???k ?reticinin ?retim s?recinde artan bir rol oynad???n? s?ylemek olas?d?r. Ne var ki ortaya ??kan nihai ?r?nden elde edilen k?rdan aslan pay? kimi zaman montaj, kimi zaman ise sat?? ve pazarlama a?amas?nda ?r?nle bulu?an dev ?irketlere kalmaktad?r. K???k ?reticin sistem i?erisindeki rol? ise devlerle rekabetin ?ok gerisinde ve b?y?k ?l??de onlar?n ihtiya?lar?yla s?n?rl?d?r. ?retimin yeniden organizasyonuyla birlikte tekeller k?rl?l???n? artt?r?rken, ya?anan bu de?i?imin faturas?n? ise y?z elli y?l? a?k?n bir s?rede m?cadeleyle elde etti?i kazan?mlar? h?zla eriyen i??i s?n?f? ?demektedir.
Murat Birdal