hak yerine yard?m ge?erse...

Ge?en sene yoksul mahallelerde yarat?c? ?al??malar y?r?ten bir arkada?, ?zellikle G?neydo?u?da ?ocuklar?n ve gen?lerin kendisinden yard?m istemesinden ve bu isteklerin yans?tt??? ?aresizlikten ?ok rahats?z olmu?tu. ?stenen yard?m, ?Bizi kurtar? gibi bir yakar?? ve ger?ek?i olmayan bir beklenti i?eriyordu. Arkada?a bu el a?man?n bilindik nedenlerini a??klad?m: yoksulluk, bilgisizlik ve halka -genci ve ya?l?s?yla herkese- ula?mas? gereken hizmet, destek ve rehberli?in ula?mamas?.
Bu ?z?c? e?ilim, asl?nda giderek yayg?nla?an el a?mak zorunda kalma durumunun bir par?as?. T?rkiye?nin yak?n tarihi, bir yandan e?itsizliklerin derinle?mesinin ve kent yoksullu?unun yo?unla?mas?n?n, di?er yandan haks?z kazanc?n ola?anla?mas?n?n hatta ?d?llendirilmesinin ?rnekleriyle dolu. Ekonomik krizler ve ola?anla?an yo?un i?sizlik, hem i?ten ??karmalar? hem de i? g?vencesinin y?prat?lmas?n? kolayla?t?rd?. Bu haks?zl?klara kar?? ??kacak toplumsal diren?, 12 Eyl?l rejimi taraf?ndan her defas?nda ezildi?i i?in g?n?m?zde ?rg?tlenmeyi ve hak aramay? zorla?t?ran, sosyal devlet uygulamalar?n?n ?e?itli nedenlerle geriye itilmesini sa?layan bir gidi?at hakim olabildi. Bu gidi?at?n destekleyicisi olan yayg?n medya, hak aramay? i?eren bilin?li bir tutumu destekleyecek yay?nlar yerine magazini g?klere ??karan ve sonu?ta yurtta?lar?n eziyet ?ekmeyi kabullenmesini ve yard?m aramaya al??mas?n? sa?layan yay?nlar yapt?.

Haklar ve cumhuriyet
Bu gidi?at? daha iyi anlayabilmek i?in tarihe bak?labilir. Bir zamanlar kral, imparator, sultan veya derebeyinin ara ara sadaka da??tmas? adettendi. Bu gelenek, o sistem i?erisinde do?ald?; ??nk? mutlak g?ce sahip olan bu y?ce ki?i, karar verendir; tebaa veya kullar?n?n bir ?ey isteme haklar? yoktur, ancak o bir ?eyler verirse alabilirler. Bir ba?ka deyi?le onlar, haklar? olan yurtta?lar de?il kendilerine bir ?eyler bah?edilen, l?tfedilen ki?ilerden olu?an bir kitledir. Derebeylerinin kar??s?na ??kan kahramanlar?n ?yk?lerinde de zenginden al?n?r, yoksula verilir. Ama var olan keyfiyet ve adaletsizlik s?rer.
Derebeyliklerin ve imparatorluklar?n yerini cumhuriyetlerin almas?, keyfiyetin yerini hukukun, sosyal haklar?n ve giderek her bireyin yads?namaz haklar? olan insan haklar?n?n almas? i?indir. Bu anlamda yard?ma muhta? olmak veya b?rak?lmak ve zor durumda olanlara yap?lan muamele, asl?nda bir sosyal adalet ve halk?n egemenli?i meselesidir.

Engelliler ?rne?i
Do?u?tan veya daha sonra engelli olan insanlar?n dilenmeleri veya ancak ba?kalar?n?n kendilerine ac?mas? sayesinde destek bulmalar?, T?rkiye?de ve benzer ?lkelerde iyi bilinen bir durumdur. ?a?da? sosyal devlet anlay???nda engelliler, kendilerine ac?nmas?yla de?il yasalar ve d?zenlemelerle belirlenen haklar?n?n ?er?evesinde hizmetlerden yararlan?rlar ve bunu talep ederler. E?er engelli bir ?ocuksa; onun geli?im haklar?, t?pk? di?er ?ocuklar gibi geli?ebilmesi i?in verilecek hizmetlerin daha titizlikle haz?rlanmas?n? gerektirir.

Yeni derebeyleri
?zal d?neminden bug?ne y?r?rl??e konulan ve yerle?tirilen sert neo-liberal uygulamalar, h?zla ve ac?mas?zca zenginle?en giri?imcilerin kabul g?rmesini ve onlar?n ?e?itli ?ekillerde yapacaklar? iyiliklerin bir l?tfa d?n??mesini sa?lad?. Bu yeni zenginler, 12 Eyl?l sonras?nda yerle?en ve ?zellikle ?90?larda ?lkeyi kas?p kavuran ac?mas?z ?derin? uygulamalara ve bask?n hale gelen ?iddet ve zora kolayca uyum sa?lad?. Bu, yeni bir t?r g?ce ve g??l? olmaya hayran derebeylerinin ortaya ??kmas? anlam?na geldi. Sonu?ta, derebeylerinin verece?i sadaka ?nemsenir ve neredeyse kazan?lar?n? aklar hale geldi. Televizyonlara dek yans?yan, kamyonlardan at?larak da??t?lan yard?m sonucu ortaya ??kan izdihamlar gibi incitici durumlara ra?men bu derebeylikler kabul g?rmeyi s?rd?rmektedir.

Yard?mla?mac? cemaatler
Yeni derebeylikler ile dini cemaatlerin g??lenmesi de kolayla?t?. Elde edilen zenginlik, cemaatin gerek yard?mla?ma gerekse etki a??n? geni?letti. Bu s?re?te cemaate s?rt?n? dayayan, ekonomik ?alkant? ile ba?a ??kmak, kalacak yurt bulmak ve ba?ka nedenlerle buna zorunlu kalan insanlar, t?pk? aileden ?zerk olamamak, onlara ba??ml? kalmak veya a?irete s?rt dayamak ve kopamamak gibi ba?l?l?klar edindiler. Bireyin ?zg?rle?ebilmesi i?in kendi ayaklar? ?zerinde durabilmesi gerekirken, daha muhafazakar ve dar ufuklara sahip hayat tarzlar? ?o?ald?. Bu muhafazakarl?k i?erisinde; haklar?n de?il yard?mla?man?n, iyi zenginlerin iyi yoksullara yard?mc? olmas?n?n, devletin y?k?ml?l?klerinin de?il insanlar?n hay?rseverliklerinin ?nemli oldu?u gibi neo-liberal yakla??ma uygun ??eler de bulunmaktayd?.

Hay?rsever medya
Televizyonlar?n ve genel olarak yayg?n medyan?n magazine kaymas? ve adaletsizliklere g?z yummas?, hatta unutturma ?abas? g?stermesi, insanlar?n duyarl? olmay? toptan unutmalar?n? elbette sa?layamad?. Bu nedenle duygu s?m?r?s?ne dayanan, kameray? utanmazca bir eve sokan ve hi?bir ?ey olmam?? gibi ?ekip giden g?z? ya?l? programlar icat edilmekte. ?lkeyi gezen yard?m ekipleri, sosyal adalet talebini de?il ?hak yerine yard?m, y?k?ml?l?k yerine hay?rseverlik? anlay???n? ekrana ta??maktad?r.

Haklar olmazsa
Hak yerine yard?m, y?k?ml?l?k yerine hay?rseverlik ge?erse, b?yle bir toplumda nas?l insanlarla kar??la??laca??n? tahmin edebilmek asl?nda pek zor de?il. Ara?t?rmalar, a??r? belirsizli?in oldu?u ortamlarda insanlar?n din gibi en bildik dallara sar?ld???n? g?steriyor. Yard?m ve hay?rseverlik ?zerine dayal? sosyal politikalar?n geli?tirildi?i d?nemde, belirsizlikleri ?o?altan bir de ekonomik krizlerin ya?anmas?n?n g?vensizli?i art?rd??? s?ylenebilir. 12 Eyl?l ile zorbal?klara kar?? yaln?z d???r?len bireylerin, bu ?alkant?lar i?inde daha ?ok i?e kapanmas?, direnmek ve ortak ??z?mler aramak yerine gidi?e b?y?k ?l??de ayak uydurmas? s?z konusu.
E?er sars?lan psikolojik temeller daha yak?ndan anla??lmak istenirse, bak?lmas? gereken insanlar i?in ?ok ?nemli olan kontrol duygusu. Her insan, ya?ad?klar? ?zerinde en zor durumlarda bile belirli bir kontrol duygusu ta??mak ister. Kontrol?n t?m?yle bireyin elinden al?nmas? ve ac?mas?z disiplin, tam da bu nedenle insanlar i?in bir i?kencedir ve i?kence arac? olarak da kullan?l?r. Kontrol?n t?m?yle insan?n elinden al?nmas?, insanlar?n psikolojik a??dan derin zarar g?rmesine neden olur.
Ac?mas?z ve kal?c? yoksulluk kar??s?nda ?aresiz kalan insanlar, kendi ya?amlar? ?zerindeki s?z hakk?n? giderek yitirirler. Yoksul oldu?u i?in keyfi k?t? muameleye maruz kalmak insanlar? ?rseler. Yoksul oldu?u i?in devletin veya hay?rseverlerin keyfi yard?m?na muhta? kalmak da insanlar?n, kendi ya?amlar?n? kendilerinin de?il ba?kalar?n?n iradelerine ba?lamas?na neden olur. Bu, bireyin ya?ad?klar?n?n i?sel de?il d??sal etkenlere ba?l? hale gelmesidir ve bu, bireyin ya?ama iste?ini, kendine sayg?s?n? ve g?venini zedeler.
Sonu? olarak hak yerine yard?m?n, y?k?ml?l?k yerine hay?rseverli?in ge?mesi; toplumda g?vensiz, ?rkek, kendine g?venemeyen, kaypak, ?ne olur ne olmaz? diye d???nen bireylerin ?o?almas?n? sa?lar.

Karar sizin...
San?yorum karar? size b?rakmakta yarar var. Haklar?n? bilen ve kullanan, dik duran, kendi kararlar?n? kendi verebilen ve ?zg?r bireyler mi istiyorsunuz; yoksa devletten ve hay?rseverlerden yard?m bekleyen, s?rt?n? cemaatine ve ili?kilerine dayayan, yard?m bekledi?i ve s?rt?n? dayad??? ki?ileri ?rk?tmemek i?in ?rkek ve boynu e?ik duran, zora gelince kaypak olmay? bilen bireyler mi? Bunu iyi bir d???nmekte yarar var.
(*) Psikolog
Do?. Dr. Serdar M. De?irmencio?lu*