yok olan bir dilin pe?ine d??mek istedim

S?ryanilerle ilgili ikinci belgesel ?al??man?z. Ayr?ca bir de kitab?n?z var. Neden S?ryaniler?Belgeselin 12 dakikas? yasaklanacak m??
?ki yan? var. Belgesel sinema ile u?ra?an insan, hayata kar?? s?radan insan?n g?sterdi?i tepkileri g?stermiyor; s?radan g?zlerin g?rmedi?ini g?rmeye ve g?stermeye ?al???yor. Bu noktada tabii genelin g?rmedi?i ya da genele g?sterilmeyen her t?rl? olgu, belgesel sinemac?n?n malzemesi oluyor. ?kinci yan? ise tamamen bir tesad?f. Nusaybin?in Harapmi?ke k?y?nden ?sa Bak?r, T?rkiye?de ya?ayamay?nca Hollanda?ya yerle?iyor ama T?rkiye ?zleminden de uzakla?am?yor. 1992 y?l?nda TRT?ye bir mektup g?nderiyor. M?zik program?nda Orhan Gencebay?dan Hasret R?zgar??n?n yay?nlanmas?n? istiyor. Mektup benim elime ge?iyor. S?ryanilerin G?neydo?u Anadolu?da ya?ayan H?ristiyan bir halk oldu?unu biliyordum. ?tesini bilmiyordum. Mektubun etkisi ile S?ryaniler konusunda ara?t?rma yapmaya ?al??t?m. Belgesel film ?ekimleri nedeniyle ?ok s?k do?u ve g?neydo?uya gidince, bu sefer o halk?n bireyleriyle de tan??maya ba?lay?nca, o k?lt?rel zenginlik ve belgesel sinemac?l?k bir araya geldi ve b?yle bir konuya daha a??rl?k vermeye ba?lad?m.

?lk belgeseliniz S?ryani k?lt?r? ?zerineydi. Bu sefer dil merkezinde bir ?al??may? tercih ettiniz. S?ryaniler bile kendi dillerini hem okuyup hem yazmakta yeterli de?ilken, bu konuda belgesel yapmak ?ok zor olmal?...
S?ryani k?lt?r? ?zerine pek ?ok ufak tefek i?lerin yan? s?ra iki ?nemli ?al??ma yapt?m. 2001 y?l?nda yapt???m ?I??k Sesini Ar?yor? da ?S?ryaniler kimdir, nas?l bir halkt?r? gibi genel bir soruyu cevapland?rmaya ?al??t?m. O, kendi yakla??m? ?er?evesinde bir bo?lu?u doldurdu. Hasret R?zgar? kitab?n? yazarken de mutlaka ?? dilli olmas? gerekti?ini d???nm??t?m. ?sa?n?n mektubu ve daha sonra ikimizin aras?nda geli?en ileti?im hep T?rk?eydi. Ancak ?sa bir S?ryaniydi ve S?ryanice yazabilirdi ya da konu?abilirdi. Bu onun en do?al hakk?yd?. Bir halk?n, bir k?lt?r?n en ?nemli unsurudur dil. Bunu d???nerek onun yapamad???n? ben yapay?m dedim. S?ryanicesi de olsun b?t?n bunlar?n. Ayr?ca bu halk d?nyan?n d?rt bir yan?na da??lm??, her biri gittikleri ?lkenin ana dilini konu?ur hale gelmi?. Daha ?ok oral?, kimi zaman bural?, hatta kim nereli belli de?il. B?t?n bunlar? bir araya getiren bir ba?ka d?nya, k?lt?rel malzeme var. O da ?ngilizce. O zaman T?rk?e, ?ngilizce, S?ryanice olmal? dedim. Bir dizi zorlu?u da beraberinde getirmi? oldum. O zorluk beni daha da kam??lad?. Ard?ndan da en ?nemli k?lt?rel malzeme olarak dilin pe?ine d??meliyim dedim. S?ryani diline bakt???n?zda pek ?ok a?maz var. Kilisenin kulland??? dil ile g?ndelik hayat?n dili birbiri ile ?rt??m?yor. Bir ba?ka a?maz, S?ryanice konu?ma dili olarak hayat?n i?inde ama yaz?l? olarak de?il. Yine de sinemasal olarak yaz? son derece ?nemli bir g?rsel malzeme. Do?al olarak beni cezbetti.

Nas?l a?t?n?z bu zorluklar??
Ben belki de d?nyada ilk defa bir ?eyi ger?ekle?tirdim. S?ryanice bir belgesel yapt?m. Ben T?rk?m, S?ryanice de bilmiyorum. S?ryanice bilen birilerinin bana yol g?stermesi gerekiyor. Ayr?ca sadece S?ryaniceyi bilmesi de yetmiyor. Yaz? dilini de bilmesi, T?rk?eyi de S?ryaniceye ?evirebilmesi gerekiyor. T?rkiye?de bana bu konuda yard?mc? olmaya ?al??anlar, bazen yar? yolda beni b?rakt?lar. Bazen yetersiz kald?lar. ?mdad?ma bir s?redir ?sve??te ya?ayan Ferit Alt?nsu yeti?ti. Papaz Gabriel Akta???n r?portajlar?n? ona yollad?m, Ferit onlar? T?rk?eye ?evirerek bana geri yollad?. Ben T?rk?esi ?zerinden neyi anlatmak istedi?imize karar verdim ve o verdi?im kararla filmin Akta???n s?zlerine ili?kin kurgusunu tamamlad?m. Ama filmin i?inde ikili bir yap?m var. Akta???n anlat?m?na paralel olarak, benim S?ryanice tarihi ve dili ?zerine kendi anlat?m?m var. ?stelik bunun sadece s?zsel de?il yaz? olarak da ifade edilmesi gerekiyordu. Dolay?s?yla Ferit gibi hem sesin anlam?n? ortaya ??kartan, hem de onun yaz?l? halini ortaya koyan birisi olmasayd? bu film olmazd?.

Belgeselde, dilin ?zellikleri ve tarihi Gabriel Akta? merkezinden anlat?l?rken bir yandan da ekmek yapan ya?l? S?ryaniyi, Paskalya kutlayan gen?leri ya da tarlada ?al??an S?ryani kad?nlar? da g?r?yoruz. Belgeselin ismi ?Yar?na Bir Harf? olsa da b?t?n bunlardan gelece?e sadece harfin, yaz?n?n de?il o yaz?y? ya?atacak k?lt?r?n de kalmas? gerekti?i mesaj?n? m? almal?y?z?
Kesinlikle. Yok olan bir dili sadece saptayan bir antropolog ya da bir tarih?i de?ilim ben. Bir halk?n ya?am?n? anlatmaya ?al???yorum. K?lt?r?n en ?nemli g?stergesi dilken, o dili var eden ya?am?n kendisidir. O b?lgede bu halk ya?ayamazsa, o k?lt?r kendini ya?atacak ortam bulamazsa, dilin ya?amas? m?mk?n m?? Yurtd???nda, ?zellikle demokratik ?lkelerde ya?ayan S?ryanilerin, S?ryaniceyi hem okuma, hem yazma, hem de konu?ma olarak T?rkiye?den ?ok daha fazla geli?tirdiklerini g?rd?m. Ancak ?u da var; onlar ya?ad?klar? ?lkenin gerektirdi?i kavramlar? ??reniyorlar. Bu, onlar? S?ryaniden ?ok ?sve?li, Alman ya da Hollandal? yap?yor bence. ?sve??te ya?ayan bir S?ryani size kalemin S?ryanicesini s?yler ama Midyat?taki bir y?renin S?ryanice ad?n?, ya da Midyat?ta yap?lan bir i?in, orada yeti?en bir otun S?ryanicesini bilemez. B?yle oldu?unda o k?lt?r?n yerini ba?ka bir k?lt?r?n ald???n? d???n?yorum. Zaten filmin sonunda da her dil kendi k?lt?r?nde ve co?rafyas?nda ya?amal?d?r diyorum. Orada biraz malumu tarif bir ?ey s?yl?yorum ama s?ylemek zorunday?m.

?ekimler s?ras?nda Midyatl? S?ryanilerden nas?l tepkiler ald?n?z?
?ok de?i?ik tepkiler ald?m. Sevin?le kar??layanlar ve destekleyenler oldu. ?ok korkan, ?ok ?rkenler oldu. Hatta kar?? ??kanlar, engelleyenler oldu.

Neydi korkunun kayna???
Korkunun kayna??n? tabii onlara sormak laz?m, ben onlar ad?na konu?amam. Ama ben Karadeniz?de bal ?zerine bir film ?ekmi? olsayd?m, oradaki Karakovan bal?n? yapan insanlar?n da baz?lar? bunu ?ekmemi istemeyebilirdi. Korkunun nedenini sordu?umda bana d?r?st de davranmayabilirlerdi. Midyat?ta da baz? ?eyleri sezdim. Bu nedenleri bazen ?ok hakl? bazen ?ok haks?z buldum. O y?zden polemik konusu yapmak istemiyorum. Yard?m edenlere te?ekk?r ediyorum, yard?m etmeyenlere de can?n?z sa? olsun diyorum.

---

hakan aytekin

Marmara ?niversitesi ??retim ?yesi, Y?netmen Hakan Aytekin, S?ryaniler ile ilgili ikinci belgesel film ?al??mas? ?Yar?na Bir Harf?i tamamlad?. G?? etmi? bir S?ryani olan ?sa Bak?r?a ait bir mektubun ??pte bulunmas? ile Bak?r?la yaz??maya ba?lar ve bu mektuplar? ?Hasret R?zgar?? isminde kitapla?t?r?r. Kitab?n S?ryaniceye ?evrilmesinde ya?ad??? zorluklar, d?nyan?n bu en eski ?? dilinden biri olan S?ryanicenin yok olu?u ?zerine daha fazla kafa yormas?na neden olur. B?ylece Midyat??n Bak?syan k?y?nde S?ryanice el yazmac?l??? gelene?inin son temsilci Papaz Gabriel Akta???n ya?am? ?zerinden bu dilin yok olu?unu anlatt??? ?Yar?na Bir Harf? ortaya ??kar.

---

?nce fark?na varmak gerekiyor

Belgeselde S?ryanicenin yok olma ?nedeni? yok. ?20. yy?da ya?anan olaylar ve g??? ?eklinde bir c?mleyle ?zetlenmi? bu yok olu? s?reci. S?ryaniler mi anlatmak istemedi?
Ne ben b?yle bir sorunun pe?ine d??t?m, ne de S?ryanilerin bana cevap vermemesi gibi bir durum ya?ad?m. Yok olu?un ?ncelikle ?fark?na var?lmas?? gerekti?ini d???nd?m. Zengin bir k?lt?r, zengin bir dil ama geldi?i noktada m?thi? bir fakirlik i?inde. Ey insanlar nereye gidiyoruz, bu dil nereye gidiyor? S?ryanilere de soruyorum; ?lkeye, duyarl? ayd?nlara, akademisyenlere, politikac?lara da soruyorum. Nedenler hakk?nda ise ancak ki?isel baz? ?eyler s?yleyebilirim. Bence temel sorun, baz? toplumlar s?zl? k?lt?r gelene?inden yaz?l? k?lt?r d?nemine ge?emeden g?rsel k?lt?r?n bask?s? alt?na giriyor. S?zden g?r?nt?ye atlamak, arada yaz?n?n yok olmas? gibi bir s?k?nt? ya?at?yor. ?kincisi, siyasal olarak e?er az?nl?k konumundaysan?z, ?ncelikle egemenin dilini ??renmek zorundas?n?z ki bence S?ryanilerin en temel sorunlar?ndan biri bu. Yaz? dar bir ?evrede kalm??. Kiliseye ne kadar ula?abilmi?se, orda bu e?itimi alabilmi?se yaz?ya o kadar hakim. S?ryanilerin ilkokul d?zeyinde de olsa kendi dilini okumas?n?n, yazmas?n?n yasal bir prosed?re kavu?mam?? oldu?unu da ekleyince dilin ya?amas? imkans?z g?r?n?yor. Bu k?lt?rel zenginli?in bir d?nya miras? oldu?unu kabul etmedi?iniz s?rece bu problem ??z?lemez. D?nyan?n ya?ayan en eski dilinin ya?at?lmas? i?in pozitif bir ayr?mc?l??a ihtiya? var. E?er bunlar? da i?ine katacak olsayd?m film bamba?ka bir yere gidecek, hantal bir hale gelecekti. Anlatmak istedi?im; h?l? konu?ulup yaz?lan en eski ?? dilinden biri olmas?, binlerce dil aras?ndan yaz?l? edebiyat ?retebilmi? 78 dilden biri olmas?, m?thi? bir el yazmac?l??? gelene?i ile yaz?n?n ku?aktan ku?a?a aktar?lmas? ve ancak gelinen noktada k?lt?r?n pek ?ok unsuru gibi el yazmac?l??? gelene?inin de sonuna var?lm?? olmas?n?n ?a?r??t?rd??? korkun? sondu. Ben gelene?in son temsilcisi Papaz Gabriel Akta??? anlatmak istedim. Ve o adam?n ya?am? ?zerinden S?ryanicenin ya?am ?yk?s?n? anlatmaya ?al??t?m.

---

RT?K y?netmeli?i s?k?nt?s?
Hakan Aytekin'in ?Yar?na Bir Harf belgeselinin ba?ta TRT olmak ?zere ?e?itli televizyon kanallar?nda yay?nlanmas? planlan?yor. Ancak S?ryanicenin de yok olma nedenlerinden biri olan anadilde e?itim hakk?n?n olmamas? bir yana, RT?K y?netmeli?ine g?re ?farkl? dil ve leh?elerde yay?n?n? televizyonlarda 35 dakikay? ge?mesi yasak! ?ngilizce, Almanca ya da Danimarkaca istedi?iniz kadar yay?n yapabilirsiniz ama bu topraklar?n dillerinde 35 dakikay? ge?emezsiniz. ?Yar?na Bir Harf? ise 47 dakikal?k bir belgesel. Bu y?zden televizyonda yay?nlan?rsa belgeselin 12 dakikas? yasakl? olacak. Bir dilin yok olmas?n? anlatan bir belgeselin ?dili? nedeniyle sans?rlenebilecek olmas? ihtimali de ?demokrasi, e?itlik ve ?zg?rl?k? ?zerine bir belgesele konu olmaya aday...
Elif G?rg?