K?rt ?iiri antolojisi bir ba?lang?

K?rt edebiyat? ilk defa bir ?iir antolojisine kavu?tu. ?air ve yazar Selim Temo?nun be? y?ll?k yo?un bir ?al??man?n ard?ndan haz?rlad??? ?K?rt ?iir Antolojisi? Agora Yay?nevi taraf?ndan iki cilt halinde yay?nland?. 1200 y?ll?k K?rt ?iir tarihinin birikimini ortaya koyan eser, 293 ?airin 520 ?iirini i?eriyor. 1600 sayfal?k antolojide, ?iirlerin K?rt?e as?llar?yla birlikte T?rk?e ?evirileri de yer al?yor. K?rt?enin b?t?n leh?elerinde yazan ?airlerin k?sa ?zge?mi?lerine de yer verildi?i antolojide, ilk cilt 20. y?zy?l?n ba??na kadar olan d?nemi, ikinci cilt ise son y?zy?lda ya?am?? ?airleri kaps?yor. Bu kapsaml? antolojiyi haz?rlayan Temo ile proje a?amas?ndan K?rt ulusla?mas?na, yaz?l? ve s?zl? K?rt k?lt?r?ne, K?rt kad?n ?airlerden Ahmede Xane?ye de?in s?yle?tik.

Antoloji fikri nas?l olu?tu?
Antoloji haz?rlama fikri, hocam Prof. Tal?t Halman?a aittir. Kendisi, Kemal Varol?la bana, bir g?ldeste haz?rlamam?z?n iyi olaca??n? s?ylemi?ti. Ancak s?re? i?inde g?ldestenin yetersiz kalaca??n? d???nmeye ba?lad?m. ?al??ma giderek geni?ledi ve ilk haliyle ??kt?. ?lk hali diyorum, ??nk? bu ?iir ?zerine ?al??maya devam ediyorum. En geni? ?al??may? yapmama ra?men, k?lliyat?n k???k bir b?l?m?ne ula?t?m. Asl?nda bir ama?tan ?ok, bir sonu?tan s?z edebilirim. 1200-1300 y?ll?k ?iirlerin bug?ne kalabilmi? olmas? ve bir ba?vuru kayna?? belgelenmesi ?nemliydi. ?lginin olu?mas? belki paradigma de?i?imine yol a?abilir.

Size g?re K?rt ?iirinde belirgin temalar nelerdir? Tarih i?inde hangi temalar ?ne ??kt? ve nas?l d?n??t??
Asl?nda bu t?r sorular? biraz ge?i?tiriyorum. Nedeni, ilerideki ?al??malar?ma girecek belirlemeleri k?skan?l?kla saklamamd?r belki. Ama tabii giri? yaz?s?nda da s?z?n? etti?im gibi kimlik vurgusu ?ok belirgin. Yine do?a ve a??r?l??? anmak laz?m. Siyaset, kar?? ??k??, ret gibi temalar? da anmal?. Bunlar?n yan?nda bilgelik, tasavvuf, a?k ve maharet g?sterme gibi ?zellikler de se?ilebiliyor. ?nsana ili?kin her durum, do?al olarak K?rt ?airlerinin de ilgisini ?ekmi?. Modern d?nem ?airlerinde ise, modern d?nemde ya?anan korkun? trajedilerin, travmalar?n izlerini g?rmek m?mk?n.

K?rt ?iirinin ge?mi?i ve gelene?i ile bug?nk? ?iir aras?nda ne gibi ba?lardan s?z edilebilir?
K?rt ?iiri ge?mi?inden kopar?lm?? bir ?iirdir. Pek ?ok ?air gelene?in fark?nda bile de?il. Tek tek bug?nk? ?lkeler ?zerinden gitmek gerekiyor san?r?m. Her bir par?an?n kendine ?zg? ?zelliklerinden s?z edilebilir. ?ran?da yaz?lan ?iir, kendine yeten bir ?iirdir, diye d???n?yorum. Bunda, uzun s?re ya?ayan devletler kurmalar?n?n etkisi vard?r. Di?er par?alardaki gibi Bat?l?la?ma travmas? ya?am?yorlar. En ba?ta kulland?klar? alfabe sayesinde gelenekle ili?kileri g??l?. Irak?ta ise, en yayg?n ?ey, sava??m. Sava? ve sava??m, uzun s?re ?iire soluk ald?rmayacak kadar yayg?nd?. Irakl? K?rtlerden hayat?n?n bir d?neminde p??mergelik yapmayan ?air yok gibi. Suriye?de bir Hawar bakiyesinden, bu ekol?n halen ya?ayan ?airlerinden s?z edilebilir. Ancak gen? ?airlere poetik anlamda etkilerinden s?z etmek g??. Suriyeli ?airlerden Ehmed Huseyn??nin, b?t?n gen? ku?aklar ?zerinde ciddi bir etkisi var. Eski Sovyetlerdeki ?airlerde ise folklor s?ylemi ?ok yayg?n. Bu anlamda ?iire yeni olanaklar a?an bir isimden s?z etmek g??. T?rkiye?deki K?rt ?airlerinde ise, ?b?rlerinden farkl? olan ?eyin kimlik travmas? oldu?unu d???n?yorum. Aidiyetleriyle ilgili travmatik bir alg?lar? var.

T?rkiye?de geli?en K?rt ulusla?mas?, K?rt dilinin yerle?mesi i?in ne t?r olanaklar yaratabilir? Hem devletin, hem de K?rtlerin atmas? gereken ad?mlar nelerdir?
Sordu?unuz sorular, daha ?ok siyasi alanla ilgili. ?Uzmanla?ma?dan yana de?ilim, ama baz? alanlar?n birbirinden ayr?lmas? gerekti?ini d???n?yorum. Yani, benim gibi s?radan bir edebiyat tarih?isinin K?rtlere ve devlete verecek akl?n?n olmad???n? d???n?yorum. ??yle d???nelim, bir Rus ?iiri antolojisi s?z konusu olsayd?, haz?rlay?c?ya siyasi konular sorulmaz ve siyasetle ilgili fikri al?nmazd?. Tanzimat ayd?n? tipinin siyaset ve k?lt?r hayat?ndan ?ekilmesi gerekti?ini d???n?yorum. Bu ayd?n, her ?eyi bilir, her ?ey hakk?nda bir fikri vard?r. Bu do?ru de?il, gerekli de de?il. Benim ufkum edebiyatla s?n?rl?. Kawa Nemir, ?Helbestkar welat afirand, wel?t b?bext? kir? (?air vatan? yaratt?, vatansa ihanet etti ona) der. Edebiyat?? bir dili yarat?r, dil ise bir ulusu. Bu anlamda ?iirin i?inden bak?ld???nda, ulusla?ma s?recinde iki farkl? y?nelim oldu?u g?r?l?r: Birincisi bu s?rece hizmet ediyor, ikincisi ise s?recin her ?eyi kendinde toplamas?na kar??.

Antolojinin ?ns?z?nde Ehmed? Xan??ye y?nelik bir ele?tiriniz var, biraz a?ar m?s?n?z?
Ele?tirim Ehmed? Xan??ye de?il, onu ve eserini yorumlama bi?imine. Yani onu ve eserini i?inde ye?erdi?i edeb? gelenekten, klasik edebiyat?n birtak?m ?zelliklerinden soyutlarsan?z, her ?eyi s?yleyebilirsiniz, ama pek az? do?ru olur. Mesela K?rt?e yazma gerek?esinin gelene?e g?nderme oldu?unu s?yl?yorum. Zaman?n moda dilleriyle yazmayan ?airler, anadillerini ?verler. T?rk?eden de ???k Pa?a?y? ?rnekliyorum. Bir ?airin kendini ?ne ??karmak i?in s?yledi?i bir s?z? ya da hamisine y?nelik ?vg?lerini ger?ek ?bilgi? sayarsak, yanl?? bir de?erlendirme yapmam?z ka??n?lmaz olur.

?ns?zde K?rt edebiyat?n?n s?zl? gelene?e yasland??? kabul?ne de kar?? ??k?yorsunuz...
Ziya G?kalp, ?geli?mi? milletlerin k?lt?r?, ilkel kavimlerin folkloru vard?r? der. K?rt k?lt?r yaz?m? da tarih yaz?m? gibi reaksiyonerdir. Egemenler zengin bir edebiyat ve k?lt?rden mi s?z ediyor, K?rtler de kendileri i?in tam tersini s?ylerler. Tabii bunda, belli ba?l? eserlerin yasaklanmas?, hatta yok edilmesi de bir etken olarak an?labilir. Yine olgunun siyasi, sosyolojik, tarihsel boyutlar? da var. Ancak g?n?m?zde bu eserlere ula?abiliyoruz art?k. K?rt co?rafyas? son y?zy?ll?k s?re?te ilk kez bug?nk? kadar birbirine yakla?t?. Yeterli olmamas?na kar??n pek ?ok kitap yay?mlan?yor. ?nternet sayesinde en uzak insanlarla diyalog kurmak m?mk?n. S?rg?n prati?i K?rt edebiyat??lar?n? kendi ?lkelerinin binlerce kilometre uza??nda bir araya getirdi. Birbirlerinin ser?venlerini ??rendiler. K?rt dilinin leh?eleri birbirine h?zla yakla??yor. Asl?nda 1990?l? y?llar?n ba??nda zikredilen R?nesans ger?ekle?meye ba?lad?. S?zl? gelenek ise, K?rt iktidarlar?n?n, devletlerinin, mirliklerinin y?k?lmas?ndan sonra ?ne ??km??t?r. Tabii, b?t?n Bat? d??? ulusla?malarda halk k?lt?r?n?n y?celtilmesi s?z konusu. Bat? ulusla?malar?n?n s?n?fsal boyutlar? da var. Bat? d??? ulusla?malarda ise, folklorun y?celtilmesi, ?yerelli?i seferber etmek? d???ncesine dayan?yor. Ayn? ?eyi T?rk ulusla?mas?nda da g?r?yoruz. 1900?lerin ba??ndan g?n?m?ze, bu etkenin edebiyattaki izini s?rmek m?mk?n. Gelene?in, klasik ?iir gelene?inin reddi, Kemalist modernle?menin Osmanl?dan farkl? bir k?k aray???na ba?lanabilir. Ancak K?rt ulusla?mas?nda da bir ret s?z konusu. Kemalist modernle?meden fark?, gelene?i hi? bilmeden reddetmesidir.

Son olarak, antoloji haz?rl?k s?recinde ne gibi zorluklarla kar??la?t?n?z?
En ba?ta, pek ?ok K?rt ayd?n?n?n k?t?phanesini kapatmas?n? anmal?y?m. B?rosunda dergi t?pk?bas?mlar?n? okudu?um insanlar oldu, bir hafta incelememi b?rak?n, fotokopi yapmama bile izin vermediler. Pek ?ok insan, topluma sunmas? gereken yaz?l? belgeleri kendi m?lk? gibi sakl?yor. Ayn? aymazl?k, evlerinde dedelerinin, b?y?klerinin divanlar?n? saklayan insanlarda da vard?. Tabii sonuncusu sadece aymazl?k de?il. ?nsanlar h?l? korkuyorlar. Y?zy?llard?r saklad?klar? kitaplar?n yok edilmesinden, yok olmas?ndan korkuyorlar. Darbe d?nemlerinde ?ok de?erli elyazmalar?n? yok eden insanlar var. Ancak, ?zellikle antoloji ??kt?ktan sonra, evlerindeki divanlar? fotokopi yapt?r?p g?nderen insanlar ortaya ??kmaya ba?lad?. Bunlar, edebiyat a??s?ndan alt?n de?erinde kitaplar. Bu daha ba?lang??.

---

?iir y?ll?klar? haz?rlayaca??z

K?rt ?iiri ?zerinde ?al??maya devam etme d???ncesi, antolojiyi geni?letmekle mi s?n?rl??
Hay?r, birka? d???ncem daha var. ?ncelikle ilki 2009?da ??kacak olan ?iir y?ll?klar?na ba?layaca??m. Bu ?ekilde d?nyan?n her taraf?ndaki K?rt edebiyat? dergilerini bulu?turmay? planl?yorum. Tabii y?ll?klarda s?z konusu y?ldaki ?iire ili?kin geli?meler, ?eviriler, kitaplar da zikredilecek. Bu ?ekilde sonraya bir birikim de b?rak?lm?? olacak. Y?ll?klar Kurmanc? olacak, ama tabii b?t?n leh?elerden de ?iirler olacak. Tek tek her ?airin ser?venini takip edece?im. Bir de K?rt yazarlar? s?zl??? haz?rl???m devam ediyor. Ek olarak K?rt ?iiri tarihine y?nelik bir ?al??ma yapmay? d???n?yorum. Leh?eler aras? farkl?l?klar? birbirine yakla?t?ran bir de s?zl?k?e haz?rlama d???ncem var.

B?t?n bunlar?n ger?ekle?mesi durumunda anadilinize borcunuzu da ?demi? olacaks?n?z...
Bir bor? ?deme olarak d???nm?yorum. Bir edebiyat tarih?isinin a?ka ?ok fazla benzeyen heyecan? olarak tan?ml?yorum. Bu dili, bu dilin leh?elerini biraz bilmek, akademik a??dan bir avantaj, o kadar. Bu anlamda K?rt ?iiri, benim i?in bir ara?t?rma nesnesi. Onunla arama do?ru ve yeterli bir mesafe koymam gerekiyor. Edebiyatlar, y?kselmek i?in y?ntembilimsel ?al??malara ihtiya? duyarlar. Benim nesnem fazlas?yla da??n?k. Onu toparlamak, bir araya getirmek, g?r?n?r k?lmak, belki ba?ka dillerde de yank?land?rmak gerekiyor. Edebiyata hizmet etmek, edebiyat yapmaktan daha anlaml? geliyor.

---

K?rt?enin kad?nlar?...

K?rt ?iirinde kad?n ?airlerin olmas? da olduk?a ?a??rt?c?. Yazmaya devam eden gen? kad?n ?airler de var....
13. y?zy?la de?in, ?zellikle Yarsanc? kad?n ?airlerin belli bir a??rl?klar? var, nicel olarak da ?yle. Ancak S?nni ?slam?n y?kseli?i ve yayg?nla?mas?yla kad?n ?airler yok oluyorlar adeta. Son olarak, 19. y?zy?lda ya?ayan ve Do?u?nun ilk kad?n tarih?ilerinden olan Mest?re Kurdistan??yi anmak laz?m. Sonras?nda ise, ?zellikle J?n dergisinde, Hawar ve Gelaw?j?de birka? kad?n ?airle kar??la??yoruz, ancak hayatlar? hakk?nda pek bir ?ey bilinmiyor. Nihayet 1990?l? y?llarda K?rt siyasetlerinin de modernle?mesiyle kad?nlar?n toplum i?inde oldu?u gibi ?iirde de etkinlikleri art?yor. Sebr?ya Hekar?, Nez?re Ehmed, H?v? Berwar?, Kejal Ehmed, B?r? Bihar, Xelat Ehmed, B?war Brah?m, Fatma Savc?, Jana Seyda, Y?ld?z ?akar, Gul?zer. Tabii Xur??d Xanima Dawa??, Fatma Bozarslan, J?la Huseyn? gibi son y?zy?lda ya?am??, ama ?imdi aram?zda olmayan ?airler de var. Yine ?zge?mi?lerini bulamad???m Venus Fa?q, ?oman Hard?, Kulsum Osmanp?r, Selwa Gul? gibi ?airler var. Toplumun geleneksel de?erlerine hemen hepsinin kar?? ??kmas?ndan s?z edilebilir.
(?stanbul/EVRENSEL)
?nan K?z?lkaya