YEN? D?NYA

?slam Bankac?l??? 1970?lerde y?r?t?len ?slam ekonomisi tart??malar? ?zerinden ortaya ??km?? ve T?rkiye dahil bir?ok ?lkenin ekonomisinde pay?n? h?zla artt?rm??t?r. 1980?li y?llarda ba?ta Al Baraka ve Dar al-Mal al-?slami gruplar? olmak ?zere Arap d?nyas? merkezli ?slam bankalar?n?n aktifleri y?lda y?zde 18.8 oran?nda b?y?m?? ve 1980?lerin sonunda 22.9 milyar dolara ula?m??t?r. 1990?larla birlikte ?slam bankalar?n?n b?y?me h?z?nda bir gerileme g?r?lse de di?er geleneksel bankalarla rekabet ettikleri M?s?r ve Kuveyt gibi baz? ?lkelerde toplam banka mevduat?n?n y?zde 20?sini kendilerine ?ekmeyi ba?arm??lard?r.
?slam??n faize yakla??m? konusundaki baz? genel yan?lg?lar? gidermek ad?na vurgulamal?y?z ki, ?slamc? literat?rde tart???lan faiz kavram? modern ekonomi kuram?nda ?retim fakt?rlerinden sermayenin getirisi olarak tan?mlanan faiz de?ildir. Faize kar?? geli?tirilen ?slami kar?? duru?un da emek harcamadan gelir elde etmek gibi bir ahlaki temeli yoktur. ?slam eti?i a??s?ndan ay?rt edici unsur sermaye sahibinin risk alt?na girip girmedi?idir.
Riskin alacakl? ve bor?lu ?zerindeki asimetrik da??l?m?, bir di?er ifadeyle alacakl?n?n risksiz kazanc?, ?slami k?r-zarar bankac?l???n?n modern bankac?l??a y?neltti?i ele?tirinin temel ??k?? noktas?d?r. ?slam bankac?l???nda temel d???nce risksiz kazanc?n ortadan kald?r?lmas? ve kazanc?n hem riskin hem de kar?n payla??lmas?na dayanmas?d?r. Ne var ki burada ?ok ?nemli bir detay g?zden ka?maktad?r, o da riskin ne oranda payla??laca??d?r. Bu noktada genel adalet anlay???na uyulmas? gere?ine dikkat ?ekilmesine ra?men bu oran?n nas?l belirlenece?i detayland?r?lmamaktad?r.
?slam bankalar?n?n s?zde faizsiz getirileri geleneksel bankalar?n faize dayal? getirilerine hemen hemen denk d??mektedir. Buradan da anla??laca?? gibi m??terilerine faizsiz kazan? taahh?t eden ?slam bankalar? aktiflerini ?o?unlukla hisse senetlerine ve faiz getiren ara?lara yat?rmaktad?rlar. Buradaki temel soru faizsiz kazan? slogan?yla piyasalarda boy g?steren kapitalizmin ?ahlakl? bankerlerinin? neden aktiflerini b?y?k oranda faiz getiren ara?larda de?erlendirmekte oldu?udur. Keza, bu bankalar?n aktiflerinin yaln?zca k???k bir b?l?m?, genelde y?zde 5?ten az? ger?ek anlamda k?r-zarar ortakl???na dayal? kredilerden olu?maktad?r. Bu durum ??yle a??klanabilir: ?slam bankalar?n?n en yayg?n kulland??? finans y?ntemi murabahad?r. Murabaha s?zle?melerinde bankalar makine te?hizat vs. ihtiyac? duyan i?yerine kredi a?mak yerine bu makineyi i?yeri ad?na do?rudan kendisi al?r. Banka daha sonra bu makineyi mal?n fiyat? ?zerine belli bir k?r marj? ekleyerek i?yeri sahibine devreder. ??yeri sahibi ise makine kar??l??? banka taraf?ndan tespit edilen bedeli kontratta belirtilen vade i?erisinde bankaya ?demekle y?k?ml?d?r. E?er banka taraf?ndan i?veren ad?na al?nan mala eklenen k?r marj? ayn? d?nemdeki piyasa faiz oran?na e?itse murabaha s?zle?meleri faize dayal? s?zle?melerle ayn? sonucu do?uracakt?r. ?slam iktisat??lar? murabaha s?zle?meleri ile tipik faize dayal? s?zle?meler aras?nda ?nemli bir ayr?m oldu?unu vurgularlar. ??yle ki, murabaha s?zle?mesinde ?ncelikli olarak makineyi m?lkiyetine alan banka makinenin m?lkiyetini i?yerine devretti?i s?re zarf?nda makinenin u?rayabilece?i herhangi bir zarara kar?? riski tamam?yla kendisi y?klenmektedir. Dolay?s?yla elde edilen k?r marj? banka taraf?ndan y?klenilen riskin kar??l??? olarak g?r?lmelidir. Tabii pratikte bankan?n makineyi m?lkiyetinde tuttu?u s?re saniyelerle ?l??lmektedir ve ?stlenilen risk bu s?re zarf?nda deprem, sel, yang?n, h?rs?zl?k vs. olma olas?l??? kadar d???k ve ?nemsizdir.
Tekrar ?slami bankalar?n neden k?r-zarar ortakl???ndansa faize endeksli yat?r?m ara?lar?na y?neldi?i sorusuna d?nersek; bu durum asl?nda ?slam bankalar?n?n kredi ba?vurusunda bulunanlar?n (kredi karar?na temel olu?turan) ge?mi? performans?n? de?erlendirmekte veya (k?r ya da zarar? belirleyen) gelecek performans?n? tespit etmekte yetersiz kalaca??, dolay?s?yla da k?r-zarar ortakl?klar?ndan k?rdan ?ok zarar edece?i korkusuna dayanmaktad?r. Bunun da ?tesinde bir ters se?im (adverse selection) sorunu bulunmaktad?r. Yat?r?mlar?ndan y?ksek k?r etmeyi bekleyen i?verenler kar?n? bankayla payla?maktansa ?nceden sabitlenmi? bir faiz ?demeyi tercih edecek ve bu y?zden geleneksel bankalara y?nelecektir. Aksine, d???k k?r beklentisi i?inde olan riskli yat?r?m sahipleri faizle bor?lanmak yerine k?r-zarar ortakl???na yani ?slam bankalar?na y?nelecektir. Ayn? durumun tekrarlanmas? halinde ise ?slam bankalar?n?n aktifleri geleneksel bankalar?n belirgin ?ekilde alt?nda bir getiri oran?na sahip olacakt?r ki, bu takdirde de mevduat sahiplerine s?z verdikleri gibi faiz oranlar? seviyesinde veya ?zerinde ?k?r pay?? da??tmalar? imkans?z olacakt?r.
T?m bu ?rnekler a??k?a g?stermektedir ki ?slam bankalar? bi?imsel baz? farkl?l?klar?n ?tesinde temelde geleneksel rakiplerinden farkl? ara?larla ?al??mamaktad?rlar. Bu bi?imsel farkl?l?klarsa Osmanl? d?neminde s?k?a ba?vurulan ?hile-i ?eriyye? uygulamalar?yla ayn? i?levi g?rmekte ve bu yolla elde edilen faiz kazanc?na ??slam k?l?f?? giydirilmektedir.
Murat Birdal