21 Ekim 2007 00:00

?cretli k?lelik d?zeninin
?a?da? k?leleri

???ilerin ya?am? ve ?al??ma ko?ullar?n?n a??rl???na vurgu yapmak i?in ??a?da? k?lelik? ya da ??cretli k?lelik? tan?mlamalar?na s?k?a rastlar?z.

Paylaş

G?nl?k i??i m?cadelesi i?inde, ?a?aal? burjuva ya?am? kar??s?nda i??ilerin ya?am? ve ?al??ma ko?ullar?n?n a??rl???na vurgu yapmak i?in ??a?da? k?lelik? ya da ??cretli k?lelik? tan?mlamalar?na s?k?a rastlar?z. Ancak son y?llarda bu kavramlar? daha ?ok kulland???m?z da bir ger?ek.
Hele 1960?l?, ?70?li y?llarla; i??i s?n?f?n?n art?k orta s?n?f oldu?u iddialar?na yanda? toplayacak kadar refahtan pay ald???, ?al??ma ko?ullar?ndaki nispi iyile?menin bir hayli ileri oldu?u y?llarla k?yasland???nda ?kapitalizm? ve ?k?lelik? kavramlar?n?n daha s?k yan yana gelmesinin, bu alanda son y?llardaki olumsuz geli?melerle ba?lant?l? oldu?unu kabul etmek gerekir.
Marksist terminolojide kapitalizmin bir ad? da ??cretli k?lelik sistemi?dir. Bu y?zden de i??i s?n?f? bir bak?ma, tarih sahnesine ??a?da? k?leler s?n?f?? olarak ??km??t?r.
Soyutlarsak; kapitalizmin geli?mesi i?inde i??iler, bir i?g?c? pazar?nda toplan?yor; kapitalistler de bu pazara gelip kendi ihtiya?lar?na uygun i??ileri, m?mk?n olan en az ?cretle sat?n al?yorlard?. Bug?n amele pazarlar?nda oldu?u gibi... Ya da bir s?re ?nce, eski ?a??n kentlerinin meydanlar?nda kurulan k?le pazarlar?nda oldu?u gibi.

?cretli k?le ve ??a?da? k?le?
Burada k?le ile i??iyi ay?ran, k?lenin bir kereli?ine sat?lmas? ve sat?ld?ktan sonra art?k sahibinin m?lk? olmas?; i??inin ise i?g?c?n? bir s?reli?ine satmas? ve her seferinde i?g?c?n? yeniden pazara s?rmek zorunda olmas?d?r. Ve elbette k?le ile i??iyi sosyal bak?mdan as?l ay?ran ise k?lenin bu al?m sat?mda bir iradesinin olmamas?na kar??n, i??inin i?g?c?n? sat?p satmamakta ?zg?r olmas?d?r. Bu ?zg?rl?k a? kalma, a?l?ktan ?lme ?zg?rl??? olsa bile...
Ku?kusuz bu fark, ekonomi politik bak?mdan ?yle k???k ve k???msenecek bir fark de?ildir. Tersine, insano?lunun birinden ?tekine ge?mesi i?in y?zlerce y?ll?k bir evrimi ve bir dizi devrimi gerektiren bir m?cadele verilmi?tir. Ama ?te yandan, sonu?ta k?le ya da proleter m?lk sahibi kar??s?nda bir insan olduklar? i?in de?il, paz?lar?nda ta??d?klar? g??ten dolay? al?n?p sat?ld?klar? i?in i??iye, ??cretli k?le? denmekte bir sak?nca g?r?lmemi?tir.
Elbette ki i??ilerin s?r?ler halinde amele pazarlar?nda toplan?p patronlar?n ihtiya?lar? olan i?g?c?n? (i??iyi) bu pazarlardan sa?lad?klar? d?nem, i??i y???nlar?n?n hen?z s?n?f olarak birle?medikleri d?nemlerdir. (Amele pazarlar?n?n bug?n var olmas? bir kal?nt?d?r ve i??i s?n?f?n?n ?rg?tl?l?k d?zeyiyle ilgilidir. Ve s?n?f?n as?l durumunu g?stermez.) ???iler, kendi aralar?ndaki rekabete son vererek birle?tikleri ?l??de kapitalistler kar??s?nda basit bir ?cretli k?le olmaktan ??karak, bir s?n?f olarak onunla pazarl?k etmeye, ?al??ma ve ya?ama ko?ullar? ?st?nde s?z s?ylemeye ba?lam??lard?r. Dolay?s?yla kendilerini eski ?a??n k?lelerinden daha ?ok ay?ran kapitalistler bunu kabul etmeye yana?masa da onlara, insan olduklar?n? dayatan bir m?cadele s?rd?rm??lerdir.

???i asl?nda kendisini mi sat?yor?
Ancak i??i s?n?f? kendi aras?nda birle?ip bir g?? olu?turduk?a, haklar? i?in m?cadeleye at?larak ulusal ve uluslararas? ?apta m?cadelelere giri?tik?e ?cretli k?leler kapitalist s?m?r?y? s?n?rlam??, daha az k?le daha ?ok insan olma yolunda ilerlemi?lerdir. Ne var ki b?t?n bu ilerlemelere kar??n i??i s?n?f?, kapitalizm ko?ullar? s?rd?k?e ?cretli k?le olmaktan kurtulamaz. ??nk? kapitalist s?m?r? s?rd?k?e ko?ullar ne kadar iyile?tirilmi? olursa olsun, i??inin i?g?c?n?, ta??y?c?s? olarak belirli bir s?re i?in patrona sat?yor (kiral?yor) olmas? s?rer. Bu y?zden de tersanede ta?eronda ?al??an i??ilerin kendi ko?ullar?n?n vahametini anlatmak i?in ?Biz asl?nda kendimizi sat?yoruz burada!? diye isyan etmeleri, kendilerini insan d???nda bir yarat?k olarak g?stermeleri bo? bir isyan, kendilerini a??r? bir a?a??lama durumu de?ildir. ??nk?, kapitalist toplumda i??inin ekonomi politik olarak konumu budur. Bu y?zden de i??i s?n?f?n?n ?cretli k?le olmaktan kurtulmas?, ancak Ekim Devrimi?yle, kapitalizmin y?k?lmas?yla m?mk?n olmu?tur.
???inin 200 y?ll?k ?cretli k?le olmaktan kurtulma m?cadelesi
???i s?n?f?n?n, kapitalist s?m?r? ve kapitalist s?n?f?n egemenli?ine kar?? m?cadelesi y?kseldik?e, i??iler ?cretli k?leler olarak kalmaya devam etse de ya?ama ve ?al??ma ko?ullar? bir hayli iyile?mi?tir. Ekim Devrimi?nden sonra ise Sovyetler Birli?i?nde i??iler ?cretli k?leler olmaktan ??karken, kapitalist ?lkelerde de ?al??ma ko?ullar? iyile?mi?, kapitalistlerin i??ileri s?m?rmesine s?n?rlar getirilmek zorunda kal?nm??t?r.
???i s?n?f? m?cadelesinin son iki y?z y?l?na bak?ld???nda, bu s?recin; zaman zaman ileri do?ru s??ramalar, bazen de geri d??melere kar??n, i??i s?n?f? ile burjuvazi aras?ndaki m?cadelede i??i s?n?f?n?n s?m?r?lmesi ko?ullar?n?n daha ?ok kayda ve ?arta ba?land??? bir s?re? olarak i?ledi?ini g?r?r?z. Bu sadece tarihsel bak?mdan ?ok uzun aral?klarda de?il, herhangi bir ?lkedeki belirli bir m?cadele d?neminde (?rne?in T?rkiye?deki 1960-80 aras?) ya da bir i?yerindeki m?cadelenin tarihinde (?rne?in ?rg?ts?zken bir ?rg?tlenme m?cadelesi verilerek sendikal? olan herhangi bir i?yerinde) bile g?r?lebilir.

???iler d?ne g?re daha ?ok ?cretli k?leler durumuna geldi
Ancak son ?eyrek y?zy?lda i??ilerin ?cretli k?lelikten kurtulu?a do?ru ilerleme i?aretleri tersine d?nm??, SB?nin ??kmesi ve piyasa ekonomisinin geli?mesi ve s?n?f m?cadelesinin geriye itilmesine ba?l? olarak i?g?c?n? satma ko?ullar? da de?i?meye ba?lam??; kapitalistler, i??i s?n?f?n?n son 200 y?ll?k m?cadelesinin kazan?mlar?yla iyile?tirdi?i ko?ullar? bir bir ortadan kald?rmaya ba?lam??t?r.
Son ?eyrek y?zy?l, i??i s?n?f?n?n ?al??ma ko?ullar? bak?m?ndan klasik ??a?da? k?leli?e? d?n??me s?reci olarak i?lemi?tir ve bug?n de bu s?re? i?lemektedir.
Toplam a??s?ndan bak?ld???nda, i??i s?n?f?n?n m?cadelesi; ?al??ma ko?ullar?n?, i??iler aras?ndaki rekabete son vererek iyile?tirme m?cadelesi s?reci olarak i?lemi?tir. Son ?eyrek y?zy?l ise iki y?zy?ll?k i??i s?n?f? m?cadelesinin kazan?mlar?n?n ortadan kald?r?ld??? bir s?re? olarak i?lemektedir. Ba?ka bir s?yleyi?le; i??iler, ?eyrek y?zy?l ?ncesine g?re bug?n daha ?ok ?cretli k?le durumunda ?al??maktad?rlar.

Esnek ?al??ma ve esneklik kar??t? m?cadele
?? ve ?al??ma ko?ullar? a??s?ndan bakt???m?zda; bu tersine d?nen s?recin, temelde i? organizasyondaki de?i?me, i? s?reci ve i? ko?ullar?ndaki esnekle?meyle ilgili oldu?unu g?r?r?z.
???iler aras?na (ayn? i?yerinde ayn? i?i yapan i??iler aras?ndaki rekabet, ayn? i?kolunda bulunan i??iler aras?ndaki rekabet, ba?ka ?lkelerdeki i??ilerle rekabet) rekabet sokarak, i??ilerin ?rg?tlerini da??tmay? ama?lam??lard?r. Elektronik ve bilgisayar teknolojisindeki imkanlar? da kullanarak esnek ?al??may? yayg?nla?t?ran kapitalistler, ?al??may? hem co?rafi olarak hem de zaman bak?m?ndan esnekle?tirmi?lerdir.
Elbette bu s?re? kimi ?lkelerde, i?kollar?nda ve i?yerlerinde farkl? farkl? a?amalarda oldu?u gibi hi?bir yerde olmu? bitmi? bir s?re? de de?ildir. Tersine, genelde ilerleyen bir do?rultuda olsa da hemen her yerde i??iler, esnek ?al??ma dayatmalar?na kar?? m?cadeleyi s?rd?rmekte; hemen her mevzide m?cadele etmektedirler.(*) Bug?n kaybedildi denilen yerlerde bile yeniden yeniden m?cadele s?rmektedir.
S?re? i?inde, yasalar? da esnek ?al??may? me?rula?t?racak bi?imde de?i?tiren kapitalistler, ??zel istihdam b?rolar??yla(**) i??ilerle i?yeri ili?kisini ?al??ma saatlerine indirgemeyi, ??a?r?ya ba?l? ?al??ma?yla(***) da zaman? esnekle?tirmeyi ama?lamaktad?rlar.
S?re?, ?a?da? k?leli?in artmas? do?rultusunda i?lemektedir.
Evrensel Hayat??n bu say?s?n?n konusu olan, ??a?da? K?lelik? diye ifade edilen ?al??ma ko?ullar? da i?te bu esnek ?al??ma ?st?nden y?kselmekte, ulusal ve uluslararas? planda i??ilerin kazan?lm?? haklar?n?n gasp?n? ?ng?rmektedir. ??nk? patron, ?retim ?st?nde tam egemenli?ini, i??iyi s?n?rs?z bir bi?imde s?m?rme serbestisini ancak bu ko?ullarda sa?layabilmektedir. Ve elbette kapitalistler ?st?nde i??i bask?s? azald?k?a, i??ilerin hak m?cadelesi geriye d??t?k?e, patronlar?n keyfi uygulamalar? artmaktad?r. Bug?n d?ne g?re ?amele pazarlar?? sokaklara ta?acak bi?imde kalabal?kla??yorsa; en geli?mi? fabrikalarda bile i?lerin ?nemli bir b?l?m? ta?eronla?t?r?l?yor, sigortas?z ?al??ma yayg?nla?t?r?l?yor, i?sizler ordusu geni?lerken ?al??anlar i?in tehdit b?y?y?p en y?ksek ?cretli i??i kesimlerinin ?cretleri bile h?zla d???yorsa, bu s?recin temelinde ?al??an i??ilerle i?sizler; ?al??an i??ilerin kendi aralar?nda, ulusal ve uluslararas? planda rekabete sokulmu? olmas? vard?r. Ve bu rekabet ko?ullar? nedeniyle, bu ekimizde ??a?da? k?leler? ad?n? verdi?imiz esnek ?al??ma ma?duru i??ilerin say?s?n?n h?zla artt??? ve giderek s?n?f?n t?m?n?n bu hale d?n??me e?iliminin g??lendi?i bir s?re? i?lemektedir.

(*) T?rkiye?de 1992 T?S?lerinden beri patronlar, ellerinde esnek ?al??ma ko?ullar?yla T?S masas?na oturmakta, ama o g?nden beri her T?S masas?nda i??iler ve sendikalar, bu ?artlar? kabul etmeden masadan kalkmaktad?rlar. En son THY?deki m?cadele ve Haber-???in greve kadar gitmesinde esnek ?al??ma dayatmas? vard?r. Ama ?te yandan fiiliyatta T?S masas?nda kabul edilmeyen pek ?ok esnek ?al??ma kural? uygulanmaktad?r. Dahas?, 2003 y?l?nda ?? Yasas??nda yap?lan de?i?ikliklerle esnek ?al??ma b?y?k ?l??de yasalarla kabul edilmi? bulunmaktad?r. Bu da patronlar?n esnek ?al??ma uygulamalar? ve i??ilerin m?cadelesinin geriletilmesi bak?m?ndan son derece ?nemlidir. Burada sendikal b?rokrasinin hain rol? ve sendikalar?n uzla?mac? gelene?i ?nemli etkenlerdir.
(**) ???ileri istihdam b?rosunun elemanlar? olarak kaydeden bu yeni ?istihdam? bi?imi, i??ileri ihtiyac? olan i?yerlerine kiralamaktad?r. B?ylece eski k?leci sistem gibi i??i, kendi iradesinden ba??ms?z bir istihdam b?rosu arac?l??? ile bir ba?ka i?yerine kiralanmaktad?r. Resmi kay?tlarda ise i??i, istihdam b?rosunun eleman? olarak g?r?lmektedir. Bu y?zden de i??i, ?al??t??? yerden hak talebinde bulunamad??? gibi istihdam b?rolar?, ikinci bir s?m?r?c? olarak devreye girmektedir. Bug?n yayg?n olan ta?eron sitemi ile g?ndelik?ilik, daha geli?mi? ve istikrar kazanm?? olarak ??zel istihdam b?rolar?? bi?iminde ?ekillenmektedir.
(***) ???inin telefon ba??nda patronun kendisini i?e ?a??rmas?n? beklemesi bi?imindeki istihdam bi?imidir. Giderek yayg?nla?an bu istihdam bi?iminin ?ok ?e?itli uygulamalar? oldu?u bilinmektedir. Bu da 2003 y?l?ndaki de?i?iklikle ?? Yasas??na girmi?tir.
?hsan ?aralan
ÖNCEKİ HABER

?bu?day hacca gidiyormu??

SONRAKİ HABER

?modern? k?le pazarlar?

Sefer Selvi Karikatürleri
Evrensel Gazetesi Birinci Sayfa
Evrensel Ege Sayfaları
EVRENSEL EGE

Ege'den daha fazla haber, röportaj, mektup, analiz ve köşe yazısı...