YEN? D?NYA

Osmanl? Devleti?nin K?r?m Sava?? nedeniyle 1854 y?l?nda ald??? ilk d?? bor?tan bug?ne 150 y?l?n ?zerinde zaman ge?ti. 1929 buhran?, ?kinci D?nya Sava?? gibi d?nya ekonomisinin en sorunlu d?nemlerinde bu ?lke ekonomisi yurt d???na kaynak aktarmay? s?rd?rd?. Bo?az k?y?lar?ndaki heybetli saraylar?n, a??k deniz g?rmeden k?y?da ??r?meye terk edilen donanmalar?n, kimilerinin ad?n? bile duymad??? co?rafyalarda s?rd?r?len sava?lar?n borcunu ?demeye devam etti Anadolu insan?, tam? tam?na y?zy?l boyunca. Osmanl??n?n T?rkiye?ye miras? olan d?? bor?lar ancak 1954 y?l?nda t?m?yle geri ?dendi.
Osmanl? bor?lar?n?n tasfiyesiyle birlikte art?k tarih kitaplar?nda kalan bir ge?mi?e ait bir defter daha kapanm??t? belki. Ama Anadolu insan?n?n d?? bor? maceras? bitmek bilmedi. Bug?n 200 milyar dolar?n ?zerine t?rmanan d?? bor? stoku ve bu borcun getirdi?i faiz y?k? y?zy?l ?nce oldu?u gibi halk?n belini b?k?yor. D?n D?yun-u Umumiye (DU) yetkililerinin denetiminde ger?ekle?en d?? bor? ?demeleri bug?n IMF denetiminde ger?ekle?irken, bu durum yakla??k y?zy?l arayla ?lke ekonomisinde s?z sahibi olan bu iki uluslararas? kurum aras?nda kar??la?t?rmalar? da ka??n?lmaz k?l?yor.
Ca?alo?lu?nda bug?n ?stanbul Lisesi?ne ait olan g?rkemli binada faaliyet g?steren DU ?daresi son d?nem Osmanl? tarihinin en ?nemli ve en ?ok tart???lan akt?rlerinden birisidir. Bilindi?i gibi, bor?lar?n? geri ?deyemez hale gelen Osmanl? Devleti 1875 y?l?nda iflas bayra??n? ?ekince, uluslararas? pazarl?klar sonucu 1881 y?l?nda Muharrem Kararnamesi uyar?nca DU ?daresi kurulmu?tu. Kararnameyle birlikte tuz ve t?t?n tekelleri, bal?k, alkol, damga, ipek vergisi, kimi b?lgelerin g?mr?k ve ???r vergilerinin gelirleri ve idaresi DU?ya terk edildi. ?dare heyeti alacakl? Bat? ?lkelerindeki tahvil sahiplerince se?ilmi? temsilcilerden olu?uyordu. DU?nun kurulu? amac? d?? bor?lar?n d?zenli ?denmesini sa?lamak olsa da kurum zamanla yeni bor? anla?malar?nda da (Osmanl? h?k?metinin de bask?s?yla) garant?rl?k g?revi ?stleniyor ve her yeni borca tahsis edilen gelir kaynaklar? idareye devrediliyordu. Osmanl? bor?lar? artt?k?a yetki alan? geni?leyen idarenin ?al??an say?s? 1912 y?l?nda Maliye Nezareti?ndeki ?al??an say?s?n? ge?mi?ti.
DU, Osmanl? ekonomisinin k?resel kapitalizme entegrasyonunda, di?er bir deyi?le Bat? emperyalizminin ?lkede hakimiyetini artt?rmas?nda ku?kusuz b?y?k rol oynam??t?r. Bu d?nemde Osmanl? maliyesinin bor? taleplerini kar??lamaya y?nelik dolayl? yabanc? yat?r?mlar kurumun yaratt??? g?venle iflasa ra?men ?lkeye akmaya devam etmi?, do?rudan yabanc? yat?r?mlar ise benzeri g?r?lmemi? bir seviyeye ula?m??t?r. Do?rudan yat?r?mlar?n b?y?k k?sm? DU garantisi alt?nda ger?ekle?tirilen demiryolu yat?r?mlar?na akmakla birlikte, ?lke i?erisinde ta??mac?l?k olanaklar?n?n geni?lemesi i?erideki ge?imli ?retim tarz?nda ??z?lmeyi h?zland?rd??? gibi Bat? ?r?nlerinin i? pazarlara ula??m?n? da m?mk?n k?lm??t?r. Bundan dolay? ayn? d?nemde sadece yabanc? yat?r?mlar de?il, d?? ticaret de b?y?k ivme kazanm??, kapitalist merkezde s?k??an sermaye g?venli ve cazip yeni yat?r?m olanaklar?na kavu?mu?tur.
Bu temel ?er?eve i?erisinde, ?evreden merkeze kaynak aktar?m? s?recinde oynad??? rol a??s?ndan DU?nun i?levi ile 24 Ocak sonras? T?rkiye ekonomisinde IMF?nin i?levi b?y?k oranda ?rt??mektedir. Ancak kimi ara?t?rmac?lar?n g?zden ka??rd??? farkl?l?klar da vard?r. IMF taraf?ndan bor?lu ?lkelere dayat?lan politikalar demeti devletin ekonomi alan?ndaki rol?n? k?s?tlaman?n yan? s?ra g?mr?klerin d???r?lmesi ve piyasa ekonomisinin ?n?ndeki engellerin ko?ulsuz kald?r?lmas?n? da getirmektedir. DU ?rne?inde ise durum farkl?d?r. DU, t?t?n (daha sonra yine DU ortakl???nda kurulan Reji ?irketine devredilmi?tir) ve tuz tekeli de dahil olmak ?zere farkl? alanlarda faaliyet g?steren, di?er baz? ekonomik aktiviteler ?zerinden do?rudan vergi toplayan bir nevi ??irkettir?. Temsilcileri her ne kadar kimi zaman h?k?metlerin tavsiyesiyle atansalar da ?ncelikle tahvil sahiplerine kar?? sorumluluk ta??maktayd?lar. Bu y?zden IMF?nin sahip oldu?u kimi politik ?ncelikler ??karlar? Osmanl? ekonomisine ba?l? olan ve ba?ar?s? elde etti?i k?r oran?yla ?l??len DU ?rne?inde ikinci plana itilmekteydi. Bu nedenle, DU yetkilileri ??irketin? ekonomik ??karlar?, temsil edilen ?lkelerin politikalar?yla ?at??t??? kimi durumlarda ??irketin? ??karlar?n? ?n plana ??karm??lard?r.
IMF politikalar? bir?ok sekt?rde yerli ?retimin a?amal? olarak tasfiyesini getirirken, DU gelirini artt?rmak i?in sorumluluk alan?nda bulunan sekt?rlerde ?retimi geli?tirmeye y?nelik teknoloji transferinden, teknik okullar a?maya kadar bir?ok yat?r?mda bulunmu?tur. IMF dayatmalar? ?er?evesinde tasfiye edilen K?T?lerin temelini te?kil eden TEKEL idaresi DU?dan devral?nm??t?r. Cumhuriyet h?k?meti kurumu kamusalla?t?rmakla yetinmi?, devrald??? kurumsal yap?y? ve kadrolar? b?y?k ?l??de korumu?tur.
DU yetkilileri, ??karlar? do?rultusunda, s?k s?k kapit?lasyonlar?n adaletsizli?inden yak?nm??, t?m?yle korumas?z kalan ekonominin geli?mesinin m?mk?n olmad???n? vurgulam?? ve hatta g?mr?klerin y?kseltilmesi i?in h?k?metler nezdinde lobi faaliyeti y?r?tm??t?r. 1903 y?l?nda sa?lanan g?mr?k art??? bu faaliyetlerin bir sonucu oldu?u gibi, geliri de bor?lar?n geri ?denmesinde kullan?lmak ?zere yine DU?ya b?rak?lm??t?r. Bat?l? devletlerin vatanda?lar?na vergiden muafiyet sa?layan kimi ayr?cal?klar? daha da geni?letmeye ?al??t??? bir d?nemde (damga vergisi ?rne?inde oldu?u gibi), DU bu ayr?cal?klar?n t?m?yle kald?r?lmas? gerekti?ini savunmu?tur. ??nk? bu ayr?cal?klar Osmanl??y? zarara u?ratt??? gibi baz? vergi gelirlerini idaresinde bulunduran DU?yu da zarara u?ratmaktad?r.
??irketin? ??karlar? Bat?l? devletlerle denk d??t???nde ise elbette DU yetkilileri Osmanl? aleyhine kararlar almakta g?zlerini k?rpmam??t?r. S?zgelimi Osmanl??dan elde etti?i gelirlerle ?talyanlar?a Trablusgarp?ta Osmanl??ya kar?? sava?mas? i?in kredi a?makta bir sak?nca g?rmemi?lerdir. Yine eklemek gerekir ki, DU y?netiminde bir yanda Almanya di?er yanda ise ?ngiltere, Fransa, ?talya gibi g??ler dengesinin iki farkl? yan?nda yer alan ?lkelerin ayn? anda temsil edilmeleri de bir ?lkenin kurum i?erisinde a??rl?k kazanmas?n? engellemi?tir.
***
DU da t?pk? IMF?nin 1980?lerde yapt??? gibi bir bor? krizi sonras?nda ?lkenin yeniden yap?land?r?lmas?nda ve d?nya kapitalizminin ihtiya?lar?na y?nelik olarak yeniden ?ekillendirilmesinde ?nemli rol oynam??t?r. Ne var ki, bu temelde ?rt??en i?levlerinin ?tesinde ayr?lan y?nleri oldu?u gibi, dikkatle incelendi?inde IMF politikalar?n?n tahrip g?c?n?n ?ok daha y?ksek oldu?u g?zden ka?mayacakt?r.
Murat Birdal