17 Haziran 2009 00:00
130 milyar dolar toprağa gömüldü
Türkiyenin sanayileşme hamlesi adı altında kimi zaman seçim yatırımı olarak temeli atılan kimi zaman da ödenek bulamayan yatırımlara 130 milyar dolar gömüldü.
Türkiyenin sanayileşme hamlesi adı altında kimi zaman seçim yatırımı olarak temeli atılan kimi zaman da ödenek bulamayan yatırımlara 130 milyar dolar gömüldü. Devlet Planlama Teşkilatının 2009 envanterine giren yarım kalmış 2 bin 232 projenin bitirilmesi için hâlâ 88 milyar dolara ihtiyaç var.
Türkiyede 1960lardan bu yana bitirilmemiş yatırımlara heba edilen kaynak miktarı, Sayıştay raporlarına göre 130 milyar doları buldu. 2003te 5 bin 556 adet olan yarım kalmış yatırımlardan ayıklama yapan DPTnin 2009 Yatırım Programında en eskisi 1954 tarihli 2 bin 332 yatırım projesi yer alıyor.
40 HÜKÜMET ESKİTTİ AMA BİTMEDİ
Türkiyede dönem dönem gündeme gelen, ancak kısmeti bağlanan kamu yatırımlarına ilişkin tarihin tozlu sayfalarına bakıldığında, enerjiden sulamaya, kültür merkezinden otele binlerce ilginç örnek yer alıyor. Projelerden bazıları seçim yatırımı olarak yalnızca temeli atılıp bırakılırken, bazıları ise ödenek sıkıntısı nedeniyle yarıda kalmış durumda. DPT envanterleri incelendiğinde, 1970li yıllar temel atmanın en popüler olduğu dönem olarak gözleniyor. 1990lar da siyasi tarihe projeler dönemi olarak geçmiş durumda.
Son 50 yıldır tamamlanmayı bekleyen projeler içinde 30un üzerinde sulama projesi bulunuyor. DPT 2009 envanterine göre bu projelerden en eskisi Aşağı Gediz Sulama Projesi. Proje Gediz adıyla 1954te başladı. Aradan geçen zamanda 16 başbakan ve 40 hükümet eskiten proje hâlâ tamamlanamadı. 1965te 9.6 milyon dolara mal olacağı planlanan proje, son DPT envanterine göre 2012de bitecek. Projenin toplam maliyeti ise 600 milyon doları bulacak. Yani 55 yıldır tamamlanamayan projenin maliyeti, başladığı tarihten bu yana tam 60 kat artmış olacak.
Somut kayıplar konusunda Büyük Menderes Projesi ise durumun vahametini gösteren bir örnek. 1990da nihai büyüklüğe ulaşan projenin o dönemki maliyeti 292 milyon dolardı. 2009 bütçesinde ise maliyet 1 milyar doların üzerine çıktı.
1980lerde başlayan GAP sulama projesi henüz tamamlanamamış en büyük proje. Projenin sadece yüzde 18i bitmiş durumda. Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası verilerine göre GAPın kalbi bu kentteki sulama yatırımlarının tamamlanma oranı ise ancak yüzde 36.7.
BU LİSE MEZUN VERMEZ!
Başlanan, unutulan ya da yetersiz ödeneklerle sürünen projeler arasında eğitim alanındaki birçok proje de önemli bir yer tutuyor. Örneğin Antalya Elmalıda 1976da yapımına başlanan ilçe kültür merkezi hâlâ bitmeyi bekliyor. Aynı dönemde yapımına başlanan 52 bitmemiş kültür merkezi, 1994te yapılmaya başlayan 13 fen lisesi, 220 genel ve Anadolu lisesi, 1995 envanterinden bu yana yapılan 6 Anadolu güzel sanatlar lisesi, 1997den bu yana bitirilemeyen 50 öğrenci pansiyonu, temeli atılmış ama yarım kalmış kapalı yüzme havuzları gibi yatırımlar, Türkiyenin toprağa gömülen kıt kaynaklarının belgesi gibi duruyor.
EKOLOJİK DENGE DE OLUMSUZ ETKİLENDİ
Bir türlü bitmeyen projelerin ekonomiye verdiği zarar, maliyet artışları ve boşa harcanan milyarlarla sınırlı değil. Örneğin, 2009 ödeneğiyle 55 yıl sonra bitecek olan ve henüz üçte biri tamamlanan Bafra Sulama Projesi, yalnızca ekonomik hayatı değil ekolojik dengeyi de olumsuz etkiliyor. Proje yüzünden zorda kalan çiftçinin yeraltı sularına yöneldiğini anlatan Samsun Ziraat Mühendisleri Odası Şube Başkanı Prof. Dr. Zeki Acar, Çiftçi suyu çekerken elektrikli pompalar kullanıyor ve maliyet yükseliyor. Aynı zamanda analizi yapılmadığı için bu sular, ovada tuzlanma sorununa yol açıyor. Denize kıyısı olan bölgelerde hızla çekilen yeraltı sularının yataklarını deniz suyunun istila etme riski de var. Bitmeyen sulama projesi doğayı da öldürüyor dedi. (EKONOMİ SERVİSİ)
BİTMEK BİLMEYEN PROJELERİN BAZILARI
1954/Aşağı Gediz Projesi: Proje, Gediz adıyla 1954te başladı. İlk DPT planı 1963te yapıldığı için envantere bu yıl koduyla girdi. 1965 DPT planında revize edildi. Aşağı Gediz oldu. 1965te toplamı maliyeti 87 milyon 790 bin TL, yani 9 milyon 668 bin 502 dolardı.
1966/Büyük Menderes Projesi: Projenin başlangıcı 1962. Aşağı Büyük Menderes Projesi olarak 1966da bütçelendirildi. 1974te bitmesi gerekiyordu. Proje sürekli revize edildi. Nihai büyüklüğüne 1990da ulaştı. 1100 hektometre depolama, 95 bin 297 hektar sulama, 35 bin hektar taşkın kapasiteye ulaştı. 1994te bitmesi öngörüldü. 2009da 2001de bitmesi planlandı. Şu anki durum itibariyle ancak yüzde 93ü bitirilebildi. Hayli ciddi bir ödeneğe sahip olsa da, bu haliyle bile 2017 civarında bitecek.
1991/Bingöl-Gözeler: 8 başbakan 13 hükümet eskiten DAP kapsamındaki 19 hektometre depolama, 1572 hektar sulama kapasiteli projenin yapımına 1991de başlandı. Hesaba göre 1995te bitecek, 45 milyar 400 milyon TL, yani 15 milyon 480 bin dolara mal olacaktı. Ama 2009 planına göre maliyet şu anda 50 milyon civarında. Bugüne kadar harcanan para 20 milyon dolar kadar. 2009da bu projeye ayrılan pay yalnızca bin TL. Biterse Yeniköy, Sarıçiçek, Kardeşler, İbraman, Dere-Nazik, Gözeler, Dik, Kumgeçit, Çeltiksuyu gibi birçok köy sulu tarım imkanına kavuşacak. Ama bitmesi mümkün görünmüyor.
1995/Koyuntepe ve Hamzadere barajları: 213 hektometreküp depolama, 29 bin 235 hektar sulama, 975 hektar taşkın kapasiteli proje, nihai büyüklüğe 1998de erişti. Nihai büyüklüğe eriştiği proje bedeli 185 milyon dolardı. Şimdi 367 milyon dolara yükseldi. Bitmesi için 110 yıl gerekiyor.
2000/Okulların Deprem Dayanıklılığının Artırılması Projesi: Proje 81 ili kapsıyor ve 2000-2011 arasında bitmesi öngörülüyor. Oysa 750 milyon TL bedelli projeye harcanan miktar, yalnızca 127 milyon 400 bin TL. 2009da 70 milyon 975 bin TL daha harcanması planlanmış durumda. Bu hesapla 8.7 yıl daha sürecek bu proje sırasında deprem yaşanmamasını ummaktan başka çare yok gibi görünüyor.