GÖZLEM

Son yıllarda çok sık kullanılmaya başlanan enformel kavramı; ‘Bilinen ve kabul gören geleneklere ve kurallara uygun olmayan, resmi gerekliliklerin dışında kalan özelliklere sahip olmak’ anlamına geliyor.
Enformel, kullanıldığı alandaki ekonomik faaliyetleri ifade eden ‘kayıtsız’, ‘resmi olmayan’, ‘yasa dışı’ gibi başka kavramları da çağrıştırır. Bu kavramlar ve içerdikleri anlamlar ilgilenilen konuya ve konuların boyutlarına bağlı olarak değişir. Ancak emek açısından bakıldığında hepsinin ortak özelliği, sınırları belli olmayan azami emek sömürüsü demektir.
Enformellik, istihdam açısından kuralsız, korunmasız, güvencesiz çalışmayı ifade ediyor. İşsiz sayısı arttıkça, kuralsız ve güvencesiz çalışmanın nasıl büyük bir hızla arttığını ve yaygınlaştığını son yıllarda gördük. Çünkü işsizlerin sayısının artması, aynı işi daha ucuza yapabileceklerin sayısını da kaçınılmaz olarak arttırıyor. Yüksek işsizlik oranları patronların elini güçlendirirken, çalışma şansına sahip olanların, örgütlü olsalar bile ellerini zayıflatıcı ve onları pek çok yönden güçsüzleştiren bir etki yaratıyor. Bu durum aynı zamanda, halihazırda çalışan işçiler üzerinde sürekli işinden olma, hak kayıpları ve işten atılma korkusunun yaşanmasına neden oluyor.
Türkiye’de işgücünün yarısından fazlasının sağlık ve sosyal güvenceden yoksun olarak çalışmak zorunda olduğu düşünüldüğünde, ‘enformellik’ artık bir istisna değil, genel bir kural haline gelmiş durumda. Ancak dikkat edilirse enformel istihdamın yaygınlaşması genellikle kapitalist ekonominin çözülmesi gereken basit bir ‘kusuru’ gibi gösteriliyor. Kapitalizmin tamir edilebilir bir kusuru gibi gösterilen kayıt dışına kayma, kuralsızlaşma durumu bir taraftan hızla yaygınlaşırken, diğer taraftan kayıtlı ve örgütlü işgücü üzerindeki tehditleri de arttırıyor. Son yıllarda kamu-özel ayrımı yapılmaksızın hızla artan geçici-sözleşmeli istihdam, 4-c uygulaması, taşeronlaştırma vb, uygulamalarda bu etkinin doğrudan sonuçlarını görmek mümkün.
Güvencesiz çalışan işçiler gerek çalışma koşulları bakımından, gerekse ücret, sigorta vb. hakları açısından çalışma yasalarının kapsamı dışındalar. Çoğu ücretlerini zamanında alamıyor. Örgütlenme hakkından yararlanmak bir yana, pek çoğu yasal sigorta hakkından bile yoksunlar. Çoğu kayıtlı olmadığı için çalışıyor görünmüyor. Sigortaları yatmadığı için iş kazası geçirdiklerinde tedavileri yapılmıyor. İşten atıldıklarında ya da ücretlerini alamadıklarında o işyerinde çalıştıklarını kanıtlamaları çok zor oluyor. Kısacası enformel istihdam edilenlerin çalışmaları gibi, yaşamları da enformel.
Hükümet ve sermaye örgütlerinin temsilcileri TV ve gazetelere ‘kayıt dışı ekonominin kayıt altına alınması’ yönünde açıklamalar yapsa da, enformel ekonomik faaliyetlerin kayıt altına alınmasının, ‘daha fazla vergi toplamak’ açısından önemine dikkat çekilse de, bugüne kadar yaşanan pratikler, yapılan açıklamalarla taban tabana zıtlık gösteriyor.
Enformel çalışanlar örgütlenmesi en zor kesim. Ama yaşadıkları sorunların ağırlığı nedeniyle örgütlenmeye ve mücadeleye en açık kesimi de onlar oluşturuyor. Bu kesime yönelik sınırlı sayıda örgütlenme faaliyeti olmakla birlikte, çoğu başarısızlıkla sonuçlanıyor. Çünkü normal olmayan bir çalışma biçimine, normal araçlarla müdahale etmeye çalışılarak olumlu sonuç almak mümkün değil.
Çalışmak, bir taraftan işçiler için yaşamını zor koşullarda sürdürmesini, diğer taraftan da sömürü ve güvencesizlik ikilemi içinde gerçekleşiyor. Enformellik giderek etki alanını genişletirken sosyal güvencesizlik, kitlesel işsizlik, düşük ücretler ve emek üzerindeki baskılar önümüzdeki dönemde de çalışma yaşamının değişmez sorunları olarak gündemdeki yerini koruyacak gibi görünüyor.
ERKAN AYDOĞANOĞLU