nevruzun newrozun renkleri - 4 -

Dr. Daimi Cengiz Kuzey yarımkürede 21 Mart'ta gece ile gündüzün eşit olduğu gün, dünyanın güneş karşısındaki pozisyonuna göre, takvimle bağlı yeni yıl ve bahar kutlamaları yapılmaktadır. 21 Mart, mitolojide karanlık-aydınlık, yaz-kış, doğum-ölüm, kıtlık-bolluk, catis-masi ekseninde Babil'de "Akitu", Anadolu'da "Prulliyas" adı ile ölüp-dirilen bolluk-bereket tanrıları adına düzenlenen festivaller ile kutlanırdı. Antik Mısır'dan Mezopotamya'ya, Anadolu'dan İran'a, Hindistan'dan Çin'e ve sonraları Roma'ya kadar uzanan bu cografya ve kültür ortamında 21 Mart; doğum, diriliş, bolluk-bereket, sağlık-şifa, iktidar olma, kurtuluş, özgürlük, barış ve eşitlik gibi kavramlarla anılmıştır. Kuzey yarımkürede antik dönemden günümüze 21 Mart çeşitli nedenlerle kutlanagelmiştir: Kral Marduk'un ejderha Tiamat'ı, Fırtına Tanrısı'nın yılan illuyanka'yı öldürmesi, Cemşit'in tahta çıkışı, Kava ya da Feridun'un Dehhak'i öldürüşü, Hz. İsa'nın dirilişi, Hz Ali'nin doğuşu ve Ergenekon'dan kurtuluş gibi... Nevruz'daki kozmik ve astrolojik düalizm süreç içinde yerini toplumsal düalizme bırakır. Bu kutlamaların adı ve biçimi ne olursa olsun, ortak tema "yeniye kavuşmak"tır. Yeni dönem, yeni iktidar, yeni yurt, yeni kimlik ve yeni haklar... Sasaniler'de 21 Mart (Nevruz); adalet, eşitlik ve barış günü olarak kutlanırdı. 21 Mart törenlerine bu talepler hakim idi. Adalet ve eşitlik için sembolik yargılamalar, barış ve özgürlük için beyaz kartallar ve mahkumlar azad edilirdi. Anadolu Alevileri Hz. Ali'nin doğuşunu 21 Mart'ta "Nevroz Sultan Cemi" ile kutlarlar. Gece ile gündüzün eşit olduğu bugünde dünyaya gelen Ali'ye; "Lutf-u adalet getiren" toprağa can veren" ve "eşitliği sağlayan" mehdi misyonunu yüklerler... İran halklarının bazıları, Nevruz'u, geleneksel yeni yıl kutlamalarını mitolojilerinde gecen Kava - Dehhak çatışması ile ilişkilendirerek kutlarlar. ( Fars, Kürt, Tacik vd..) Hıristiyan alemi Hz. İsa'nin dirilişi, hak ve adalet getirişi inancı ile önceleri 21 Mart'ta kutladıkları Ostern'i (Paskalya), Vatikan'ın müdahalesi ile nisan ayı başına ertelenmiş olarak kutlarlar. Azerbeycan'da 21 Mart'ta "Han Bezeme" törenlerinde eski-yeni çatışması ekseninde eski hanın sembolik olarak öldürülmesi ve yerine yeni hanın seçilmesi esasında Nevruz kutlamaları yapılır. Bu kutlamalarda topraksız köylünün ağayı kovup toprağa el koyması temalı halk tiyatrosu gösterisi de yapılır. Nevruz; edebiyat, felsefe, oyun, müzik, spor, yemek, gravur, resim, minyatür, heykel, inanç gibi kültür ve sanat alanlarında önemli yaratıcılığa neden olmuştur. Nevruz; 13-14. yy'dan beri Divan ve Halk edebiyatına; örneğin, Ö. Hayyam, Nizami Gencevi, Mela-i Ciziri, Pir Sultan, Seyit Nesimi, Ahmet-i Xani vediğerlerinin eserlerine konu olmuştur. Nevruz, Ortaçağ klasik ve halk müziğine de konu olmuştur. Marağa'li Abdulkadır ve Urmiyeli Safiyuddin'in 6 avazından biri Nevruz makamı idi. Nevruz'a dair müzikal yaratıcılık tarihte "Nevruz Makamı" olarak bilinen Hüseyni ve Sur makamı üzerindedir. Nevruz makamı, Sur ve Hüseyni makamları ile aynı diziye tekabul ederler. Nevruz'a; dini, ulusal, sosyal ve sınıfsal değerlerin yükselmesine paralel olarak içerik kazandırılmıştır. Örneğin Türkiye'de Türk milliyetçilerince geleneksel yeni yıl ve bahar kutlaması olan Nevruz, 1917-1925 yılları arasında, kurtuluş mücadelesi döneminde Türk mitolojisinde "Ergenekondan Çıkış" ve "Yeni yurda kavuşma" teması ile örtüştürülerek kutlanmıstır. Kastamonu, Ankara ve Konya'da onbinlerce kişinin katıldığı Nevruz ve Ergenekon temalı kutlamalara M. Kemal de katılmıştır. Azerbeycan'da Sosyalist Hükümet Başkanı Neriman Nerimanov Nevruz vesilesi ile 1920-1921'li yıllarında M. Kemal'e çektiği kutlama telgrafında, Garp Emperyalizmine karsi verilen kurtuluş savaşını, Nevruz'un anlamı ile örtüştürüp vurgu yaparak kutlar. Sosyalist Sovyetler Dönemi'nde 21 Mart, Tarım ve Toprak Emekçilerinin Bayramı olarak "Kolhoz" adı altında kutlanmaya başlanır. İkinci Dünya Savaşı'nda Sovyetler Birliği'nde sosyalist aydınlar Tacikistan halkını Alman faşistlerinin işgaline karşı direnişte Hitler'i Dehhak ile, Direnişçileri ise Kava ile özdeş kılan ulusal marşlar ile motive ederler.. Son 30 - 35 yılda ise Kürtlerin geleneksel Sersale (Yeni yıl) adı ile kutladıkları Nevruz, aydınlar ve ulusal sürecin etkisiyle İrani halkların mitolojilerindeki Kava-Dehhak çatışması ekseninde, ulusal değerlerin yükselmeye başlamasına paralel olarak özgürlük teması ile buluşturulup kutlanmaya başlanır. Ulusal motivasyonlu Nevruz yüzbinlerin katıldığı gösterilere dönüşür. Geleneksel olarak İsa'nın dirilişi adına yapilan Ostern (Paskalya) yani eski 21 Mart ritueli, Avrupa'da 68 Hareketi ve Vietnam Savaşı etkisi ile Nükleer Silah ve Emperyalist Savaş karşıtı gösterilere, kutlamalara (Ostermarsch) dönüşür. 20. yüzyılda geleneksel bir ritüelin Türk, Sovyet, Tacik, Kürt ve Batı Avrupa halklarınca içerik değişikliğine uğratılmasına tanık olmaktayız. Mitos modern haliyle yeniden yaratılıyor. Ostern( Paskalya ) ve Nevruz, biçimde bazı farklılıklar taşısa da etnografik ve folklorik çizgileri ve tema itibariyle ortak paydaya sahiptirler. Kurtuluş, özgürlük, diriliş, bolluk - bereket, sağlık - şifa, aydınlık, barış, eşitlik, adalet gibi kavramlar ve talapler 21 Mart ritüeline damgasnı vurmaktadır. Dönemin yükselen değerlerine adapte olan bu rituel, bir çok toplumsal dönemlerin alt - üst oluşlarını sembollerle, motiflerle ve bezemelerle günümüze taşımıştır. Halklar, Aydın Çubukçu'nun deyimi ile "uyuyan mitosu kamçılayıp mücadelenin hizmetinde koşuma sürmektedir." Anadolu Alevileri'nin "Nevruz gibi eşit ve adil ol" deyimi Nevruz'un bir cümlelik özetidir. Nevruz'unuz kutlu olsun! (BİTTİ)