Türk sinemasında ilklerin yönetmeni

Türk sinemasında ilklerin yönetmeni
"Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı" adlı belgesel film (1914) ile başladığı varsayılan Türk sineması, 1922'de Kemal Film kurulana kadar, orduya bağlı kurumların yönetiminde "yarı resmi" 8 yıl geçirdi. İlk özel film şirketine giden yolun arkasındaki isim ise, asıl kimliği "tiyatrocu"luk olan Muhsin Ertuğrul'du. İlk filmini 1919'da Almanya'da çekmiş, Fransa, Almanya ve SSCB'de tiyatro ve sinema alanında kendini geliştirmiş olan Muhsin Ertuğrul, kuruluş sürecindeki Türk sinemasında ilklerin yönetmeni ünvanını da kazandı.
Muhsin Ertuğrul, 16 yaşında figüran olarak başladığı tiyatro yaşamının ilk yıllarındaki başarısızlığı üzerine, Avrupa yoluna düşen bir tiyatro aşığı... Paris ve Berlin'de tiyatro öğrenmek için çabalarken, geçimini sağlamak için film stüdyolarında çalışmış, yine tiyatrosunu geliştirmek için gittiği SSCB'de iki sinema filmi çekmiştir. Sinema ile tiyatro arasında yaşadığı ikilemi, hayatı boyunca taşıyan Muhsin Ertuğrul, pek çok ilke ve başarıya imza atmış olmasına karşın, sineması, her zaman tiyatrosunun gölgesinde kalmıştır. Hatta çoğu kez, tiyatro yapabilmek için "maddi kazanç" kapısı olarak görmüştür sinemayı.
Dünya için de, Türkiye için oldukça yeni olan sinemayı, ayrı ve farklı bir sanat dalı olarak görememesi Muhsin Ertuğrul sinemasının temel açmazıydı; 1922'de çektiği "Şişli Güzeli Mediha Hanım'ın Facia-i Katli"nden, 1953'teki son filmi -ki aynı zamanda ilk renkli Türk filmidir- "Halıcı Kız"a kadar bu yaklaşım değişmez.
Tiyatromsu sinema
Tiyatro ile sinema arasındaki ikilemde tercihi tiyatrodan yana koyması, Muhsin Ertuğrul sinemasının "tiyatromsu" özellikleri aşmasını da engellemiştir. Sinema dilini kullanmaya özen göstermeyen, sinema ile tiyatro arasındaki farklılıklara önem vermeyen Ertuğrul, dünya sinemasının büyük şaheserler verdiği bir dönemde, dünya sinemasının ikinci sınıf filmlerini, melodramlarını örnek almayı seçmiştir. Çoğu kez de, "maddi kazanç" kaygısının ön planda olması, çok izlenir "melodram"lara yöneltmiştir Muhsin Ertuğrul'u.
"Sinema endüstrisinin kurulmasının zorunlu olduğu" vurgusunu sürekli olarak yapan Muhsin Ertuğrul, uygulamada bundan kaçınmıştır. Bu durum, Muhsin Ertuğrul sinemasını, tiyatro dekoru gibi derme çatma dekorlara, bazen de kışın tiyatro sezonunda oynanan oyunların, aynı oyuncularla ve benzer dekorlarla yaz aylarında filme çekilmesine mahkum kılmıştır.
Kurtuluş savaşı filmleri
Muhsin Ertuğrul, emperyalizme karşı verilen bağımsızlık savaşı ile kurulan yeni bir ülkenin ilk yıllarındaki, ilk sinemacı olarak "Kurtuluş Savaşı" filmlerine de ağırlık verir. "Ulusal bilinç", "Cumhuriyet etrafında bir araya gelme" politikalarının uzantısı olan bu filmelerde, oldukça başarılıdır Muhsin Ertuğrul. Bu konudaki ilk ve en başarılı eseri 1923 yılında Halide Edip Adıvar'ın aynı adlı eserinden uyarladığı "Ateşten Gömlek" olur. Sinemasal özelliklere yakınlaşması ile de dikkat çeken bu filmin başka bir özelliği de ilk kez Türk kadınlarının sinema filminde rol almış olmasıdır. Çünkü, filmin konusu ulusaldır ve o güne kadar alışılageldiği üzere, müslüman olmayan azınlıklardan kadın oyuncuların oynatılması doğru bulunmamıştır.
Bir Fransız oyunundan uyarlanan 1928-29 yapımı "Ankara Postası" adlı film de, Büyük Taarruz emrini gereken yerlere ulaştırmakla görevli bir kuryenin başından geçenleri anlatır. 1932'de çektiği "Bir Millet Uyanıyor" filminde, belgesel görüntüler de kullanılmış, Atatürk de kamera önünde nutkunu okuyarak filmde rol almıştır. Ertuğrul, bu filmde de diğer Kurtuluş Savaşı filmlerinde olduğu gibi bir çok açıdan başarıyı yakalamıştır.
Türk sinemasında ilkler
Muhsin Ertuğrul, kuruluş aşamasındaki Türk sinemasında ilklerin yönetmeni olmuştur. Türk kadınların oynadığı ilk Türk filmi "Ateşten Gömlek"in yanısıra, ilk sesli Türk filmi "İstanbul Sokakları"ndayı da 1931 yılında Muhsin Ertuğrul çekmiştir. Türkiye, Mısır ve Yunanistan'da çekilen filmin, seslendirme işleri ise Paris'te yapılmıştır.
Türk sinemasında ilk sansür de Muhsin Ertuğrul'a konulmuştur. Sinema filmlerine dair sansür genelgesi de Muhsin Ertuğrul'un "Aynaroz Kadısı" adlı filminin büyük sansasyon yaratması üzerine çıkarılmıştır. TBMM, bu filmin 1939 yılında "halkın ar ve haya duygularını incittiği" gerekçesi ile "Filmlerin ve Film Senaryolarının Kontrolüne Dair Nizamname" çıkartmıştır. Ünlü şarkıcıların oynadığı gişe amaçlı ilk film, reklama konu olan ilk film gibi pek çok ilki içerir Muhsin Ertuğrul sineması.
Nâzım'ın uyarlamaları
Muhsin Ertuğrul için 1933-1935 yılları arasını kapsayan operet ve tiyatro uyarlamaları dönemi söz konusudur. Ertuğrul'un bu 4 yılda çektiği 7 filmin de senaryosunu Mümtaz Osman takma adıyla Nazım Hikmet yazmıştır. Ertuğrul'un 1935'te İsveçli yazar Selma Lagerlöf'ten uyarladığı "Aysel, Bataklı Damın Kızı" filminin senaryo yazarı da Nâzım Hikmet'tir. Bu film, estetik dış çekimleri ile dikkat çeker, ancak köy sahneleri inandırıcı değildir. Filmin başka bir özelliği de ilk kez reklama sahne olmasıdır. Aysel'in başındaki eşarp, o yıl moda olmuş ve Aysel eşarpları olarak satılmıştır.
Ertuğrul'un 1935-1940 yılları arasında çektiği dört film de, ağır tiyatro uyarlamalarıdır. Victor Fleming'den uyarlanan ve senaryosunu Nâzım Hikmet'in takma adla yazdığı "Şehvet Kurbanı" adlı filmde, başrolü Muhsin Ertuğrul'un kendisi Cahide Sonku ile birlikte oynamıştır.
Arabesk müzikallerin başlangıcı
İkinci Dünya Savaşı yılları sinemanın tiyatrocular döneminden sonra geçiş dönemi olarak anılır.
Daha önce direkt olarak ithal edilen Avrupa ve Amerikan filmleri savaş nedeniyle Mısır üzerinden getirtilmeye başlanınca arada bir çok Mısır filmi de ülkemize gelmiş ve büyük ilgi görmüştü.
Müzikal ağırlıklı filmlerin başlangıcı olan bu dönem 80'lerin arabesk filmlerine kadar etkisini sürdürdü. Geçiş dönemi olarak adlandırılan bu dönemde yine Muhsin Ertuğrul filmleriyle öne çıktı. Cahide Sonku'lu "Şehvet Kurbanı" en popüler filmlerden biri oldu.
1939 yılında Tarihçi yazar Ziya Şakir'in senaryosundan Muhsin Ertuğrul'un çektiği "Allahın Cenneti" adlı film ise, "ünlü şarkıcıların başrolde oynatıldığı" filmlerin ilk örneğidir. Başrolünü Münir Nurettin Selçuk'un oynadığı bu filmde, ünlü besteci Münir Nurettin Selçuk bir gazino şarkıcısını canlandırır.
Prof. Dr. Alim Şerif Onaran, bir tanığı olarak bu filmi ve dönemi şöyle anlatır: "Ertuğrul'un giriştiği bu deney, Türkiye'ye gelen Arap filmlerinin dublaj edilmiş şarkılı versiyonlarının halk tarafından tutulmasından doğmuştur. Türkiye'nin bir numaralı sesi Münir Nurettin'i filmde oynatmak düşüncesi, ticari bakımdan tutarlı bir düşünceydi".
Sinemada başarısız final!
Tiyatromsu ve karışık öykülü bir kaç film daha çektikten sonra, 1947'de senaryosunu iki halk öyküsünü birleştirerek Nâzım Hikmet'in yazdığı "Kızılırmak-Karakoyun"u çeker Muhsin Ertuğrul. Ancak, çok iyi bir senaryodan başarısız bir film yapan Muhsin Ertuğrul, bu filmden sonra son filmini yapar. 1953'te ilk renkli Türk filmi olan "Halıcı Kız"ı Yapı Kredi Bankası'nın büyük para yatırımı ile çeken Ertuğrul, başarısız olur.
Muhsin Ertuğrul'un Türk sinemasındaki ilk adamlığı, uzun yıllar "tek adam"lık olarak da sürer. Özellikle 1922 ile 1939 arası, Türk sinemasının tek adamı olan Ertuğrul, pek çok ilke imza atmıştır. Engin Ayça, Ertuğrul'un tiyatrodaki parlak başarısı, Avrupa görmüşlüğü ve deneyimi ile Türk sinemasının ilk yılları için parlak bir isim olduğunu belirterek, Türk sinemasının, 20-25 yıl Ertuğrul'un vesayetine bırakıldığını söyler. Bir başka rivayete göre de, Muhsin Ertuğrul, tek adamlığını koruyabilmek için elinden geleni yapmıştır.
Muhsin Ertuğrul'un sinema alanındaki çalışmaları da, tıpkı onun sinemayı bilinçli bir tercih ile tiyatronun gölgesinde bırakması gibi, tiyatro alanındaki başarılarının gölgesinde kaldı. Türk sinemasının "tiyatrocular dönemi" olarak adlandırılan dönem, bir bakıma Muhsin Ertuğrul dönemiydi ve 1940'lı yıllardan itibaren, yurtdışında eğitim gören gençlerin sinema alanına adım atışına kadar sürdü. Türk sineması 1950'lerden sonra kendi dilini yaratarak, tiyatrodan ayrımını başarılı ürünlerle ortaya koymasına giden yolu, bilgi birikimi ve çabaları ile oluşturan da, tüm handikaplarına karşın, Muhsin Ertuğrul olmuştur.