Sosyalizm mücadelesinde karikatürün rolü

Ali ÇARMAN
Köln

Karikatür tarihi bizleri binlerce yıl öncesine, mağara duvarlarındaki çi-zimlere kadar götürür. Taş, vazo, duvar, deri üzerine yapılan çizimler daha sonraları modern biçimler aldı. İnsanın söyleyeceğini en kısa ve en çarpıcı biçimde çekinmeden söylemesi karikatürü güçlü kıldı. İşçi sınıfının uyanış, başkaldırı ve iktidarı kendi eline alma yürüyüşünde adımların hızla atıldığı yıllarsa, daha özgün derslerle dolu. Bu yılların birikimi olan kültürel-sanatsal birikim hâlâ güncelliğini koruyor. Alman işçi sınıfının tarih sahnesindeki yerini geç almış olmasına rağmen teorik, pratik ve kültürel-sanatsal açıdan deney/birikim hazinesi oldukça dolu. İşte bunlardan biri de, Almanya’da sosyalizm mücadelesi ve karikatürlerin (karikatüristlerin) kavgada tuttukları yer.

1800’lü yılların başı, İngiltere, Fransa başta olmak üzere işçi sınıfı mücadelesinin şahlanış yıllarıydı. Hemen herkes işçilerin çok ağır yaşam şartlarından, egemen sınıfların, sınır tanımaz azgın sömürü koşullarından ve baskılarından söz ediyor; ufukta ise özgürlük, eşitlik, insan hakları ve sosyalizm güneşi görülüyordu. Çıkarılan her gazetede, dağıtılan bildirilerde, çe-kilen fotoğraflarda ve çizilen karikatürlerde bu ve benzeri konular işleniyordu.

1848 Devriminden sonra ise edebiyat ve sanatta sosyalizmin etkisi daha da belirginleşti. Bu dönem, kendini komünist olarak gören, sempati duyan, işçi sınıfı ve ezilenlerin davasında saf tutanların çoğaldığı yıllardı.

Sosyalist düşüncelerin sanat ve edebiyatta ağırlık kazanmaya başladığı bu yıllar, eleştirinin mizahla birleştiği karikatür sanatının da büyük ilgi gördüğü yıllar oldu. 1870’lerden itibaren ise Almanya’da, işçi sınıfı davasını konu edinen yüzlerce karikatür çizilir. Çizimlerin dile getirdiği gerçekler işçiler ve emekçiler arasında kışkırtıcı ve kendi sınıfının mücadele bayrağı altında birleştirici bir rol oynar. Egemen sınıflar gelişmelerden rahatsızlık duymaya başlarlar. Almanya Şansölyesi Bismark, bu rahatsızlığı, “antisosyalist yasa” çıkararak, sosya-lizmin propagandasını yasaklamaya kadar götürür. Tutuklamalar, sansürler ve sürgünler dönemi başlar. Partiler ve dernekler kapatılır.

BAYRAKLAŞAN ÇİZİMLER

Sosyalizm fikrine ve sosyalistlere yönelik bu baskı döneminin sonuçlarından biri de, karikatür sanatının daha da ustalaşarak gelişmesi oldu.
19. yüzyılın sonlarında sosyalizm yanlısı dergilerle, sosyalizm karşıtı dergiler arasındaki temel fark; sosyalist sanatçıların, sanat için sanat demeden, toplumsal sorunlarla ve konularla iç içe olmalarıydı. Kimileri zaman zaman bu yaklaşımı kaba olarak görüyor, küçümsüyordu belki ama sosyalist karikatüristler bu tür eleştirilere rağmen gerçeklerden ve ezilenlerden yana sanatta ısrarlıydılar. Bu ısrarları sonucunda da, karikatürlerinin etkisi gün geçtikçe artıyordu.  
Tabii ki dünyada olup bitenler sanata yansımamazlık edemezdi. Sosyalizm mücadelesinde saf tutanlar arasındaki tartışmalar, sosyal demokratlar ve oportünistlerin tutumları da çizgilerde vücut buldu.
Örneğin, Rosa Luxemburg ve Karl Liebnickt’in savaş karşıtı tutumları, emperyalist savaşta ölen insanlar... Örneğin, Alman sermayesinin faşist Hitler’e verdiği destek veya Sovyet Devrimi’ni yansıtan çizimler. Barış, açlık, kadınlar... Yani, insana ve geleceğe dair ne varsa karikatür çizimlerinde görmek mümkün.